O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

Afina quldorlik demokratiyasining ravnaq topishi. 
M.a. V-Iv asrlarda o‘zining siyosiy tuzimiga ko‘ra yunon polislari ikki turga ajralgan: 
demokratik va oligarxiya boshqaruviga ega polislar. Bu tasodifiy holat bo‘lmasdan, polislarda 
shakllkangan turli ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlarni aks ettirgan. Bu holat Afina va Sparta 
misolida yaqqol namoyon bo‘lgan. 
Yunon–fors urushlari va 1-Afina dengiz ittifoqining tashkil topishi vaqtida Afinaning 
dengizchilik qudratiga asos solinib, rivojlana boshlagan. Solon islohotlariga ko‘ra Afinaning barcha 
fuqarolari o‘zlari mansub bo‘lgan mulkiy darajaga qarab ma‘lum harbiy majburiyatlarni ado etgan. 
Fetlar Afina strukturasining eng quyi bosqichiga tushib qolgan. Flot 1-Afina dengiz ittifoqining 
tayanchi bo‘lib qolganligi uchun fetlar siyosiy ahamiyati jihatidan asta-sekin Afina demosining 
boshqa davlatmandroq tabaqalariga tenglasha boshlaganlar. 
Yunoniston – Fors urushlarida Afina harbiy kuchlarini tashkil etuvchi afinalik demos 
g‘alaba qozongan. Demos ishlab-chiqarish tashkilotchisi bo‘lgan. Demos tufayli xo‘jalik ravnaq 
topgan. Miloddan avvalgi V asrlarda qishloq joylarda o‘rta va mayda dehqonlar yashaganlar. Yirik 
er egaligi oz bo‘lgan.
Afina aslzodalari asta-sekin o‘z rahbarlik o‘rnini yo‘qota bordi. Yunon – fors urushlari 
oxiridayoq aslzoda va demokratik guruhlar o‘rtasida siyosiy kurash boshlandi, bu guruhlarni noaniq 
ravishda partiyalar deb ataymiz. Aslzodalar partiyasi harbiy muvaffaqiyatlari tufayli Afinada 
birinchi rol o‘ynashga intilgan. Bu partiyaga talantli kema darg‘asi Kimon boshchilik qilgan.
M.a. 462 yilda demokratik partiyaning yo‘lboshchisi Efialt islohati o‘tkazilgan. U areopagni 
siyosiy muassasa sifatida yo‘q qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Efialt ularga qarshi harakat 
qilolmagan. Efialt quyidagi islohatni amalga oshirgan. Bundan buyon areopag siyosiy nazorat 
hokimiyatidan mahrum qilingan, endi u qasddan o‘ldirishga va purfoniylikda ayblashlardan bo‘lak 
hech qanday sud ishlarini ham qilolmagan. Efialt bu islohatni o‘tkazgani uchun qurbon bo‘lgan. 
Efialtning vafotidan keyin Afina demokratik partiyasi o‘z mavqeini mustahkamlab oldi. 
Lekin aslzodalar va demokratik partiyalar o‘rtasida kurash keskinlashdi. Demokratik partiya g‘alaba 
qozondi.
Perikl aslzodalar avlodidan bo‘lgan. Perikl bolalik chog‘idan boshlaboq Afinani demokratik 
asosda taraqqiy qildirish tarafdorlari orasida yashab kelgan. U o‘zib juda yaxshi ma‘lumot olgan. 
Perikl o‘zini ulug‘ sifat tutgani uchun ―Olimpiyalik‖ laqabini olgan. U haddan tashqari sovuqqon va 
vazmin bo‘lgan. Perikl atrofida bir qator faylasuflar, dramaturg, rassom, yozuvchilar to‘planishgan. 
Bu to‘garakda Periklning rafiqasi Aspaziya katta rol o‘ynagan. 
Perikl quldorlik demokratiyasi g‘oyalariga astoydil sodiq qolgan. Perikl Afina 
demokratiyasiga va miloddan avvalgi V asrda ishlangan san‘at asarlariga katta ahamiyat bergan. 
Uning «Biz qisqa muddatda yaratgan narsamiz qisqa vaqt yashamasligi kerak» degan so‘zlari 

---

30 
mashhurdir. Perikl yuqumli kasallik – vabodan o‘lgan. O‘limi oldidan u, o‘z hayotingizda nimani 
eng muhim hisoblaysiz, degan savolga «Bitta ham afinalik fuqaro mening uchun qora libos 
kiymagan» deb javob beradi. 
U demosning o‘rta tabaqalariga tayangan va Afina kambag‘al tabaqalarini ish bilan band 
qilish to‘g‘risida harakat qilgan. Perikl Afina bilan Pireyni bog‘laydigan devorlarni qurish ishini 
tashkil qilgan. U 15 yil hokimiyat tepasida turgan. Afina davlat hokimiyatining asosiy organi xalq 
yig‘ini – ekklesiya bo‘lgan. Xalq yig‘ini Akropol yaqinida joylashgan yassi tepalik Pniks ustida 
odatda pomida 10 kunda bir marta to‘plangan. Unda 20 yoshga etgan afinaliklar qatnashgan. 
Afinada istiqomat qiluvchi – meteklar hamda qullar xalq yig‘iniga qo‘yilmagan.
Xalq yig‘ini Afina siyosatining hamma asosiy masalalarini qarab chiqqan va hal qilgan, molil, 
urush va sulh masalalarini hal qilgan. qaror ochiq ovoz berish yo‘li bilan, ya‘ni qo‘l ko‘tarish bilan 
qabul qilingan. Yopiq ovoz berish yo‘li ham bo‘lgan. Dastlab xalq yig‗ini oyda bir marta, 
keyinchalik oyda 4 marta shaharning g‗arbiy qismidagi qoyali terrasa - pniksda to‗plangan. 
Yig‗ilishlarda Beshyuzlar kengashi tayyorlagan qaror loyihalari muhokama qilinib, so‗zga 
chiquvchilar faqat shu mavzudagina so‗zlashlari mumkin edi. Beshyuzlar kengashi yig‗ilishi 
va ekklesiyada «isogoriya» - so‗z erkinligiga qat‘iy rioya qilinar, qaysiki, «isotomiya» - 
mansablarni egallashda tenglik va «isonomiya» - qonunlar oldida tenglik fuqarolarning siyosiy 
huquqlarining poydevorini tashkil qildi. 
Gelieya – hakamlar sudi yirik demokratik muassasa bo‘lgan. Hakamlarni barcha afinalik 
fuqarolar qur‘a tashlab saylaganlar. Hammasi bo‘lib 6 ming hakamdan 5 ming hakam, 1 mingi 
zaxirada bo‘lgan. Afina sudi 10 palatadan bo‘lib bu palatalar dikastriyalar deb atalgan va bir 
qancha komissiyalardan iborat bo‘lgan. 
Afina sudida sud qilinadigan hech bir grajdan uning ishi qaysi disateriyada ko‘rishishni 
bilmagan. Buni u sud bo‘ladigan kuni yoki undan bir kun oldin bilgan, xolos. Da‘vogar pora 
berolmasligi uchun shunday qilingan. qadim zamonlarda advokatlar bo‘lmagan. Da‘vogar yoki 
ayblanuvchining o‘z-o‘zini himoya qilib so‘zlagan, uning qarindoshlari ham sud majlisida chiqib 
so‘zlashlari mumkin bo‘lgan.
Afinadagi strateglar, ya‘ni askarboshilar kollegiyasi muhim muassasa bo‘lgan. Kollegiya 10 
kishidan iborat bo‘lgan. Bu kollegiya harbiy kemalarni, qo‘shinlarni boshqargan. 10 strategiyadan 
har birining o‘z vazifasi bo‘lgan. Birinchi strateg ham bo‘lgan. Miloddan avvalgi 444 yildan 429 
yilgacha bu lavozimni Perikl egallagan. 
Yunon-fors urushlari davomida Klisfen tomonidan tuzilgan kollegiya davlat vazifalari bilan 
kengayib borgan va m.a.V asrning ikkinchi yarmiga kelganda Afina davlatining bosh idora qiluvchi 
kollegiyasiga aylangan. 
Afina quldorlik demokratiyasi Afina o‘z fuqarosiga katta huquq bergan. Afinaning har bir 
fuqarosi mulkiy ahvoli va ma‘lumotidan qat‘i nazar xalq yig‘inida faol ishtirok qilishi mumkin 
bo‘lgan. 
Perikl davrida birnchi marta davlat lavozimlariga maosh to‘lash joriy qilina boshlaydi. 
Bundan maqsad – davlat lavozimlariga saylangan kambag‘al kishilar o‘zlarining butun vaqtlarini 
davlat ishlarini bajarishga sarflashlari uchun sharoit tug‘dirish edi. Sud majlisiga borganlik uchun 
o‘rta hol afinalikning bir kunlik ish haqi, ya‘ni ikki obol to‘langan. M.a. IV asrning birinchi 
yarmida Afinada asta-sekin davlat lavozimlarining deyarli hammasiga va hatto xalq yig‘iniga 
borganlik uchun xaq to‘lash joriy qilingan. 
Afinaning har bir fuqarosi xalq yig‘iniga yangi qonunlar loyihasini taqdim qilishga haqli 
bo‘lgan. Lekin qonun loyihalarini muhokama qilish va tasdiqlash ishi juda murakkab bo‘lgan, 
ularning mualliflarining javobgarligi esa juda qattiq bo‘lgan: agar yangi qonun loyihasini 
o‘rganuvchi komissiya va xalqi yig‘ini bu loyiha Afina davlat tuzumiga qarshi qaratilgan deb topsa, 
taklif qiluvchilarga o‘lim jazosi berilgan. 
Afinada afinalik fuqarolardan tashqari, boshqa yunon shaharlaridan kelgan meteklar ham 
istiqomat qilgan. Ular Milet, Samos oroli va boshqa joylarning aholisi bo‘lgan. Garchi bu 

---

31 
kishilarning Afinada ustaxonalar, ba‘zan esa uylari bo‘lsa-da, ular Afina fuqarolari deb 
hisoblanmaganlar. 
M.a. 451 yilda Perikl «sof fuqarolik haqida», ya‘ni kim Afina fuqarosi bo‘la olishi haqida 
maxsus qonun chiqargan. Bu qonunga ko‘ra otasi va onasi to‘la huquqli afinalik bo‘lgan 
kishilargina qo‘shilgan. 
Demokratiya nechog‘lik cheklangan bo‘lishiga qaramay, Afina davlati quldorlik jamiyati
hukmronligi davrida eng ilg‘or davlat bo‘lgan. 
Afina demokratiyasining salbiy tomonlaridan biri uning ittifoqchilariga munosabati edi. 
Yunonlar forslar ustidan g‘alaba qozongandan keyin afinaliklar xazinasi Delos orolidan Afinaga 
keltirilgan. Shu tariqa 1-Afina dengiz ittifoqi asta-sekin Afina arxega aylana borgan. Afinaliklar 
ittifoqchilaridan soliq undirishdan tashqari ularning erlariga kambag‘al fuqarolar ko‘chirilgan, 
ularga o‘sha erda ulush нerlar (klerlar) taqsimlab berilgan. 
Klexuriyalar 
harbiy–dehqonchilik 
manzillari 
bo‘lgan. 
Biron 
ittifoqchi 
Afina 
ma‘muriyatlariga itoat qilmay qo‘ygan yoki qo‘zg‘olon ko‘targan taqdirda klexuriyalar darhol 
harbiy otryadga aylanib ketgan va bu otryad o‘z manzili territoriyasini Afinadan kelib tushadigan 
jazo ekspeditsiyasi uchun platsdarm sifatida ushlab Fors va kleruxiyalar ittifoqchilarning Afina 
hukmronligidan noroziliklarning manbai bo‘lgan. Lekin Afina arxesiga aylangan. 1-Afina dengiz 
ittifoqi ittifoqchi demosga, ittifoqchi polislarda hukmronlik mavqeini ta‘minlab berib, 
hunarmandchilik ishlab chiqarishini rivojlantirishga va Egey dengizida savdo-sotiq ustunligini 
qo‘lga kiritishga ko‘maklashmoqda edi. 
Afinaning madaniy ravnaqi m.a. V asrlarda iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan ravnaq 
topganligi ko‘zga tashlandi. Xuddi shu vaqtda Afinada ko‘p ergasteriylar (ustaxonalar) ishlaydi, 
ularda yuqori sifatli hunarmandchilik buyumlari yasaladi. Afinaning savdo-sotig‘i ayniqsa Egey, 
Marmar va qora dengizlarda juda avj olgan bo‘ladi. Bu vaqtda Afina Yunonistonning eng kuchli 
davlati edi.