O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti kurs ishi mavzu

Davan davlati haqida yozma manbalar va ularning o‘rganilish tarixi.

Farg‘ona so‘zi so‘g‘d manbalarida “Fraganik” shaklida yozilib, “tog‘lar orasidagi vodiy, atrofi berk soylik” ma’nosini anglatadi. Xitoy manbalarida “Dayyuan, ya’ni Davan” deb yuritilgan. Dayyuan ham “tog‘lar orasidagi vodiy”ma’nosini beradi.

Farg‘ona haqida ko‘plab ma’lumotlar Xitoy manbalarida uchraydi. Xitoyda yilnomalar tuzish an’anasi miloddan avvalgi III asrdan keyin ya’ni Xitoydagi mayda davlatchalar birlashgandan keyin shakllanadi. Ungako‘raharbir imperator devonxonasidamaxsusbo‘limbo‘lib, unixodimlaridavlatboshqaruvibo‘yichahujjat-materiallarnito‘plashgan. Keyinchalikularharbirimperatorninghukmronlikdavriyilnomasigaasosbo‘libxizmatqilgan. Ulardanbirortasihalixitoytilidanboshqatillargato‘liqtarjimaetilmagan. YevropatillaridantashqarirustiligaN.Ya. Bichurin, N.V. Kyuner, V.S. Taskin, A.G. Malyavkinkabixitoyshunoslar (sinologlar) tarjimalarima’lumvamashhur. MamlakatimizdakeyingipaytlardaA.Xo‘jaev, A. Abdurasulo‘g‘litarjimalarivaizohlaridanfoydalanilmoqda.

Yilnomalarichida

1. 
   SimaSyanning “Tarixiyxotiralar”- Shi-szi (afsonaviydavrlardan to miloddanavvalgi II asroxirigachavoqealartafsiloti),
   
2. 
   Ban Gu (Min Gyan)ning “Ilk Xannoma” – Xan shu (miloddan avvalgi I asrdan to eramizning 25 yilgacha voqealar bayoni)
   
3. 
   Fan Ye (Yuy-Szun)ning “Keyingi Xannoma” – Xouxan shu (milodiy 25 yildan to 220 yilgacha tarixiy jarayonlar tafsiloti)
   
4. 
   Ilk o‘rta asrlar tarixi Bey-shu ( 7 asr) va Tan-shu (10 asr) yilnomalarida yozilgan.
   

BularichidaSimaSyanning“Tarixiyxotiralar”asarikattaahamiyatgaega. Ushbuasarning 123-bobi MarkaziyOsiyogaikkimarta (miloddanavvalgi 136-128 va 115 yillari) tashrifbuyurganelchiChjanSzyannihisobotiasosidabitilgan. AynanshushaxsningXitoydanFarg‘onaorqaliMarkaziyOsiyogatashrifipaytidane’tiboran – mil. avv. II asrdanBuyukipakyo‘ligarasmanasossolinadi. ChjanSzyano‘zhisobotida “g‘arbiyo‘lkalar” – Ustrushona, Sug‘d, Baqtriya, Chochva b. to‘g‘risidama’lumotlarbergan. XitoyliksayyohFarg‘onavodiysihaqida ham yozibqoldirgan. U ma’lumotlardaDavanyokiDayuanyuksakrivojlangandehqonchilikvahunarmandchilikmamlakatiekanligini, Farg‘onavodiysida70 danortiqkatta-kichikshaharlarmavjudligivaulardanErshi, Yuchen, Guyshuan (Guyshan) muhimmarkazlarbo‘lganligita’kidlanadi. Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘o­na xalqi bilan, uning xulq-atvori, urf-odatlari, kuch va qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi yoritilgan. Xitoy manbalarini o‘rganishda Bichurinning tarjimasi muxim ahamiyatga ega. Ko‘pgina tadqiqotchilar qadimgi davr tarixini yortishda uning asaridan keng foydalanadilar. Bichurin Nikita Yakovlevich (Iakinf) 1777 - 1853 , hoz. RFning Chuvashiya muxtor respublikasi Chebok-sari tumani —1853.11.5, Peterburg) — xitoyshunos. Peterburg FA muxbir a’zosi (1828 y.dan), 14 yil (1807—21) Pekindagi rus liniy missiyasini boshqargan. Rossiya Tashki ishlar vazir-ligida tarjimon bo‘lib ishlagan. B. ning ilmiy ishlari mo‘g‘ul va turkiy-zabon xalklar tarixi, geografiyasi va etnografiyasiga oid. Uning Turon xalq-lari qad. tarixiga bag‘ishlangan «Qadimgi davrda O‘rta Osiyoda yashagan xalklar haqida ma’lumotlar to‘plami» nom-li uch qismdan iborat asari katta ilmiy qimmatga ega. Bugungi kunda O‘zbekistonda ham xitoy manbalari tarjimasi bilan shug‘ullanayotgan olimlarimiz bor. Ular A.Xo‘jaev va Abdurasul o‘g‘lidir. Ular «24 tarix»ning Markaziy Osiyoga tegishli barcha boblarini «Qadimgi Farg‘ona tarixidan» risolasida tarjima qilib chop etishgan. Ana shu «24 tarix»ning 1-3 jildlaridagi Markaziy Osiyoga tegishli qismlari 1987 yildan boshlab uyg‘ur tiliga tarjima qilina boshlandi. Natijada Farg‘ona-Xitoy munosabatlariga doir yangi malumotlar olish imkoniyati tug‘ilgan. Xitoy manbalarida Farg‘ona Davan-Dayuan (Da-Van-katta Van) tarzda berilgan. 1756-1758 yillarda fransuz xitoyshunos olimi M. Degin dastlab Davanining Farg‘ona ekanligini isbotlab bergan. Keyingi davrlardagi tadqiqotlar ham buni tasdiqlagan. Xitoy manbalarida Farg‘ona turli davrlarda turlicha nomlangan. Milodiy 5 asrda –Lona yoki Polona, 6-7 asrlarda Baxon, 7-8 asrlarda Ninyuan. Tadqiqotlar davomida bu nomlarlarning barchasi Farg‘ona bilan bog‘liq ekanligini isbotlangan. Milodiy VII asrga oid xitoy manbasi Bey-shida qadimgi Farg‘ona – “Pakanna”, “Boxan”, "Feyxan" nomlari bilan tilga olinadi. Bey-shida Feyxan bekligi poytaxtining aylanasi 4 li (1 li 576 m.ga teng) deyilgan. Bey-shida "xukmdor taxti oltin qo‘chqor qiyofasida ishlangan" deb tarif beriladi. Boshqa bir xitoy manbasi Tan-shuda (X asr) "Mamlakatni milodiy III asrdan to VII asrgacha bir sulola boshqargan"ligi qayd qilinadi. Demak, oltin qiyofasida ishlangan taxtda o‘tirgan xukmdor mahalliy dehqonzodalardan biri bo‘lib, to‘rt asr davomida Farg‘ona mulkini boshqarib kelgan va nihoyat VII asrdan boshlab Farg‘ona mulki turk sulolalari tomonidan boshqarila boshlagan (Asqarov, 2003, 3 sahifa). Arab tarixchilari Yaqut va Kudamolarning xabar berishiga qaraganda ilk o‘rta asrlarda nafaqat Farg‘ona mulki, balki uning bosh shahri ham Fraganik deb yuritilgan, aniqrog‘i viloyat uning bosh shahri nomi bilan yuritilgan. Davan davlatning chegaralari to‘liq aniqlangan emas. Chjan Szyanning ko‘rsatmasiga binoan, uning shimoli g‘arbida Qangyuy bilan, janubda yuechjilar bilan, shimolda usunlar bilan chegaradosh bo‘lganligi yozib qoldirilgan. Davan Xitoy poytaxtidan 10 000 li uzoqda joylashgan. 1 li 576 m.ga teng

Farg‘ona xududida ilk davlatchilikning shakllangan davrni mil.avv. V-IV asrlar bilan bog‘lashadi. Chunki xuddi shu davrga oid arxeologik yodgorlik –Shurabashatda ilk davlatchilik elementlari topilgan. Shurabashad O‘zgan shahri yaqinida joylashgan. 70 gektar maydonni egallagan. Chust madaniyatining oxirgi bosqichida esa, ilk davlatchilik elementlari - Chifdom shakllangan.

Davan haqida ilk ma’lumot mil.avv.II asrga oid bo‘lsa, oxirgi ma’lumot mil. III asrga oid. Mil. 280-289 yillarda Xitoy elchisi Farg‘onaga kelgan. Shundan keiyn ma’lumotlar uchramaydi. Faqatgina imperator Vey Du Van 436 yilda Polonaga elchisini yuborganligi qayd etilgan. Bu davrda qadimgi Farg‘onada siyosiy vaziyat o‘zgargan. Davan davlati 400-500 yil davomida mavjud bo‘lgan. yozma manbalarga qaraganda aholisining 25 % shaharlarda iste’qomat qilgan.Qadimgi Farg‘ona podshosini –Van deb atashgan. Bir necha hukmdorning ismlari saqlanib qolgan- Mosay, Chan Fin, Mugua, Yanlyu.

Davlatni boshqarishda oqsoqollar kengashi muxim o‘rin egallagan. Oqsoqollar Kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat qilib borgan. Oliy Kengash oldida hukmdorning huquqi cheklangan. Ayniqsa, urush va tinchlik, diplomatik masalalarda hal etuvchi kuch va huquqiy oliyKengash qo‘lida edi. Oliy Kengash hukmdorni hokimiyatdan tushirishi, uning urniga yangisini saylashi mumkin bo‘lgan.Hattoki hukmdorning taqdirini ham hal etishgan. Urushdagi mag‘lubiyati uchun van Mosay aybdor deb topilib, qatl etilgan. Hitoy elchisi ham jahl ustida oltin ot halkalini otib yuborganda oqsoqollarning jahlini chiqaradi. Uni ham o‘limga mahkum etadilar.