Bu o’simliklar to’g’risida ma'lumot berish orqali magistrlar, ilmiy tadqiqotchilar
hamda keng omma ongida betakror, go’zal diyorimizning nabotot olamiga nisbatan
cheksiz muhabbat xissini uyg’otish va ularni o’zimizning jonajon tabiatimizni ko’z
qorachig’idek asrab avaylaydigan barkamol inson qilib tarbiyalashdir.
O’simliklar dunyosi ikkita katta bo’limdan iborat bo’lib, bakteriyalar, ko’k-
yashil, tilla rangli diatom, qo’ng’ir, yashil suv o’tlari, zamburug’simon o’simliklar va
zamburug’lar bilan suv o’tlarining birlashmasidan tashkil topgan lishayniklar tuban
o’simliklar guruhini tashkil etsa; yo’sinlar (moxlar), qirqbo’g’imlar (xvoshlar),
qirqquloqlar "(paporotniklar), ochik urug’li o’simliklar (ninabarglilar - archa,
oqqarag’ay va boshqalar) va gulli yoki yopik urug’lilar (bug’doy, olma va boshqalar)
yuksak o’simliklar guruhini tashkil etadi.
Tuban o’simliklarning tanasi yuksak o’simliklar kabi barg, poya va tomir qismlarga
ajralmagan bo’lib, ular yashash sharoiti va ko’payishlari bilan ham farq qiladilar.
Quyida o’simliklar dunyosining shakllanish tarixiga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Yer yuzasida mavjud bo’lgan barcha o’simliklar orasida eng ko’p va keng tarqalgan
o’simliklar evolyutsiyasining kenja guruhi yopiq urug’li yoki yuksak
o’simliklardir.
Bundan 1500 million yillar ilgari Arxey erasida virusga o’xshash organizmlar,
anorganik moddalardan foydalanuvchi bakteriyalar va bir hujayrali suv o’tlari paydo
bo’lgan., Proterozoy erasiga kelib ko’p hujayrali organizmlar, jumladan ko’k-yashil,
qizil va yashil suv o’tlari rivoj topgan. Bular suvli muhitda yashab hayot kechirgan.
Shu davrdan boshlab ko’k-yashil suv o’tlarida xlorofill paydo bo’lgan. Atmosferada
erkin oksigen (kislorod) paydo bo’lishi bilan, suv o’tlari oksigenli muhitda yashashga
moslashgan.
Ko’pchilik olimlarning fikricha, birinchi quruqlik sharoitiga chiqqan o’simlik
psilofitlar bo’lgan. Bu o’simliklarda hali haqiqiy ildiz va barglar bo’lmasa ham, har
holda o’sha organlarning boshlang’ich belgilari bor edi. Keyinchalik bulardan
birlamchi qirqquloqlar (paporotniksimonlar), lepidodendronlar, plaunalar, kalamitlar,
qirqbo’qimlar, keyinroq haqiqiy urug’li qirqquloqlar va ginkgo turkumi paydo
bo’lgan. Hozir shu o’simliklarning, jumladan ginkgo biloba turining qadimiy
qoldiqlari respublikamizning ba'zi bir tumanlaridan paleobotanik olimlarimiz
tomonidan topilmoqda Keyingi 115 million yillar davomida, ya'ni Mezozoy erasining
yura davrida urug’li qirqquloqlilar rivojlangan. O’simlik olamining so’nggi
taraqqiyotidan yopiq yoki gulli o’simliklar paydo bo’lgan. Yopiq urug’li
o’simliklarning paydo bo’lishini olimlar odatda Mezozoy erasining bo’r davridan,
ba'zi bir olimlar esa, yura davrining o’rtalaridan boshlangan bo’lsa kerak, deb
hisoblaydilar. Shuni ham qayd qilib o’tish kerakki,. evolyutsiya jarayonida paydo
bo’lgan yuksak o’simliklarning birlamchi namoyandalari quruqlikda qisqa muddat
orasida
tez taraqqiy etib, yer yuzida keng tarqalgan.
Buning sababi birinchidan, yuksak o’simliklarning tomirlari, ya'ni vegetativ
tanalari tashqi muhitning turli sharoitlariga tez moslashuvchanligida bo’lsa,
ikkinchidan bu o’simliklarning urug’-meva beruvchi poya tanalarining (ko’payish
organlarining) ochiq urug’lilar va paporotniksimonlarga nisbatan mukammal
muhofaza qilinganligidadir. Shunday qilib, turli muhitga ( tuproq., yoruglik va
xokazo) tushib qolgan gulli o’simliklar bir-biriga o’xshagan fiziologik va
biokimyoviy jarayonlar natijasida har tomonlama taraqqiy etgan. Natijada yer yuzida
inson ehtiyoji uchun kerak bo’lgan turli-tuman gulli o’simliklar paydo bo’lgan. Bu
o’simliklarning shakllanish jarayoni, ko’pchilik olimlarning fikricha, deyarli 70
million yillar ilgari bo’lib o’tgan.
Qadimgi yopiq urug’li o’simliklar daraxtsimon bo’lgan. Ularning o’sish va ko’payish
(ildiz, poya, barg kabi) organlarining taraqqiyoti bir necha million yillar davomida
muhitning o’zgarishi tufayli sekin-asta daraxtdan butaga va chala butaga, undan ko’p
yillik va nihoyat bir yillik o’tlarga aylangan. Bu o’simliklar olamida eng progressiv
yutuqlardan biri hisoblanadi. Chunki, o’nlab, yuzlab yillar davomida yashovchi
daraxtlardan bir yillik lalmi o’tlarning paydo bo’lishi tabiatning zo’r mo’jizalaridan
biri hisoblanadi. Bu holat, albatta, o’simliklarni xonakilashtirish imkoniyatini beradi.
Chunki, kishi hayoti uchun zarur bo’lgan oziq bir yillik (bug’doy, arpa, sholi, javdar,
makkajo’xori va boshqalar) o’simliklardan olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: