O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti

Xromosomalarning spirallanishi
Xromosomalar ikki xilda: tashqi spirallanish (interfazada xromosoma, xromatid yoki poluxromatidlarning buralishi natijasida vujudga keladi) va ichki spirallanish (profaza va metofaza oralig’ida bo’ladi, ya’ni alchida yoki ikkita kiz xromatidlarning ichida) bo’ladi. Ichki spirallanish meyozda yaxshi kuzatiladi. Xromosomada katta va kichik spiral bo’lib, katta spiral ma’lum diametrga yetgach, kichik spiral paydo bula boshlaydi. Har ikkala spiral xromosomalari ikkilanishini vujudga keltiradi va uni ikkilangan spiral deyiladi.
Profazadan boshlab xromosomalar kuchli spirallana boshlaydi. Metofazada kichik spiralning spirallanishi tufayli spiralning diametri kattalashadi va yugonlashadi. Anafazada spiral strukturasi o’zgarmaydi, telefozada spiral bushashadi, despirallashadi va interfaza holiga o’tadi. Ikki yoki undan ko’proq xromosoma iplarining o’zaro buralishidan ikki tip spirallar hosil bo’ladi. Paranemik spirallanishda iplar biri ikkinchisiga kirib turgandek bo’lib, ular bir-birlaridan oson ajraladi.
Plektonemik spirallanishda iplar soch urilishi kabi bo’ladi va ularning bir-birlaridan ajralishi kiyin bo’ladi.
Xromosomalarda uzunasi buylab qora belbog’lar ya’ni disklar joylashadi. Disklar oralig’ida oqish zonalar bo’ladi. Disklar doimo intensiv bo’yaladi.
Ayrim ikki qanotli xashoratlar lichinkasining ma’lum rivojlanish davrida disklar yugonlashib, o’lchami kattalashadi, ularni pufflar yoki Balbiyani halqasi deyiladi. Pufflar bitta diskdan yoki yonidagi disklardan ham hosil bo’lishi mumkin. Ularning ba’zilari lampa cho’tkasi tipidagi xromosomalarga o’xshash bir qator halkalarni hosil qilib yon o’simtalar berishi mumkin.
Lampa cho’tkasi tipidagi xromosomalar politen xromosomalaridan ham uzun bo’lib, meyozning birinchi bo’linishida diplonema bosqichida kuzatiladi. Bunda xromosomaning markazi kamida to’rtta xromatiddan tashkil bo’ladi, ularga yon o’simtalar birikadi.
2-savol bo’yicha dars maqsadi: Xromosomalarning kimyoviy tuzilishi, tarkibini bilish