O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti alibekov u

 
3-asosiy savol: Afrika aholisining antropologik tarkibi. 
3-asosiy  savol  bo`yicha  dars  maqsadi  Afrika  aholisining  antropologik  tarkibi  haqida 
tushuncha berish 
 
3-asosiy savolning bayoni: 
Yuqori  paleolitga  oid  qoyatosh  suratlari  Sharqiy  Afrikadagi  Kondor-
Oradi  g‘orlaridan 
topilgan.  Ilk  paleolitga  oid  mexnat  qurollari  xam  topilgan.  Ular  ichidan  eng  qadimgisi 
Kafudan (Uganda)dan chiqqan.   Neolitga o‘tish xam qit‘aning turli xududlarida turli davrda 
ro‘y  berib,  eng  avvalo  uniig  Shimoliy-Sharqiy  xududlarida  ro‘y  bergan.  Neolit  inqilobi: 
dexqonchilik va chorvachilikning yuksalishi, axoli sonining oshishi xamda yangi rayonlarga 
ko‘chib ularni o‘zlashtirishga olib keladi. Sahroi Kabir qurib cho‘lga aylanishi xam miloddan 
avv.  III  ming  yillikda  ro‘y  beradi.  Unda  yashagan  aholi  Nil  voxasi  va  sharqiy  xududlarga 
ko‘chib  o‘tgan.  Olimlarning  fikricha,  sahroda  shakllangan  xalqlardan  biri  fulbe  bo‘lib, 
ularning  soch  turmaklashlari,  ilonning  ramziy  belgisi  ekanligi,  mayidlarni  mo‘miyolashlari 
shundan  darak  beradi,Temir  asriga  oid  dastlabki  topilma  Nok  miloddan  avv.  IX  asr  bilan 
belgilanib,  Shimoliy  Nigeriyadan  topilgan.  Shimoliy-Sharqda  Afrikadan  miloddan  avv.  I 
ming  yillik  boshlariga  oid  yana  bir  temir  madaniyati-Meroe  xam  topilgan  (Nil  daryosining 
o‘rta  oqimida).Bantularning  ko‘chishlari  va  Kongo  daryosi  havzasiga  joylashishlari  xam 
temir  asrida  bo‘lgan.  Bu  ko‘chishlar  miloddan  avv.  II  ming  yillikning  boshlariga  qadar 
davom 
etgan 
va 
to‘rt 
davrga 
bo‘lingan.                                                                                                            
Madagaskar oroliga malgashlarning kelib joylashishlari miloddan avv. XVI asrdan X asrga 

---

- 79 - 
 
qadar  davom  etib  Janubiy-
Sharqiy  Osiyo  va  Polineziya  orollaridan  bo‘lganligi 
ehtimol.Shimoliy  Afrikada  VII-
XI  asrlarda  arablar  va  nilotlar  ko‘chishlari  ro‘y 
bergan.Dastlabki davlatlar Aksum (II-
III asrlar) Mali, Songai va boshqalar bo‘lgan. 
Afrikaning ovchi va terimchi qabilalari. Bushmenlar, ularda o‘z atamalari bo‘lmasdan 
adabiyotda «butazor odamlari» deb nom olganlar. Gottentotlar ularni «saan» deb atashadi. 
Bushmenlar: xeykum, auen, kung guruxlariga bo‘linib, ularning soni 50 m. kishidir. 
Ov ularda erkaklar ishi xisoblanadi. Ovning asosan quvlab ov qilish usuli qo‘llaniladi. 
Qurg‘oq  cho‘lda  ular  xayvonni  30-40  km.ga  qadar  dam  olmasdan  ta‘qib  qiladilar.  O‘gil 
bolalar  7-8  yoshidan  mustaqil  ovga  chiqadi.  Asosiy  ov  hayvonlari  antilopalar.  Ovning 
pistirma  usuli  xam  qo‘llaniladi.  Qushlar  tuzoq  bilan  ov  qilinadi.  Ov  qurollari  o‘q-yoydan 
iborat. Ov mahsuli butun jamoaniki xisoblanadi. Hayvonning terisiga, oshqozoni, paylariga 
ishlov  berib  undan  xo‘jalikda  foydalanishadi.  Suyaklardan  qirg‘ich,  igna  va  boshqa 
anjomlar yasashadi. 
Ayollar  terib- 
termachilash  bilan  shug‘ullanib  80%  oziqni  ta‘minlashadi.  Bushmenlar 
terib-
termachilash  maxsulotlarini  qo‘shni  bantu  xalqlari  bilan  maisga  (makka  doni) 
almashadilar. 
Ulardagi        eng        og‘ir        muammo        suv        hisoblanadi.        Ovlangan  antilopalar    
qonini,    oshqozonidagi    suyuqlikka    aralashtirib ichishadi, elinidagi qolgan sutini sog‘ib 
olishadi. Yovvoyi «tsama» qovuni qurg‘oqchilik paytida 80% suv o‘rnini bosadi.  
Pigmeylar xo‘jaligi. 
O‘tmishda pigmeylar katta xududlarida qit‘aning markazida savannada yashaganlar. 
«Pigme»  -yunoncha  tirsak,  yoki  bilak  ma‘nosidagi  atama  Gomerning  «Iliada»  dostonida 
yarim  fantastik  pas
t  bo‘yli  kishilarga  nisbatan  aytilgan.  Miloddan  avvalgi  III  ming  yillikda 
fir‘avnlar  saroyida  past  bo‘yli  o‘yinchilar  bo‘lganligi  haqida  dastlabki  tarixiy  ma‘lumotlar 
mavjud. Pigmeylar yuz ming kishidan iborat. 
Asosiy  mashg‘ulotlari  ovchilik  va  terimchilik.  Lekin  taomlarining  70%  ni  termachilik 
maxsulotlari tashkil etadi. Pigmeylar baliq ovlashni xam o‘rganishgan. 
Ular  yolg‘onni,  yosh  bolalarga  nisbatan  shafqatsiz  bo‘lishni  qoralaydilar.  Eng  katta 
gunox  yaralangan  ov  xayvonini  tashlab  ketish,  zaruratsiz  ov  qilishdir.  Eng  katta  jazo 
erkaklarni ovdan chetlatish xisoblanadi. 
Afrikaning chorvachilik aholisi. 
 Chorvador  axoli  soni  7,5  mln.  kishi  (60  yy.).  Ular  fulbe,  tuareg,  arablar,  somali, 
danakil, bakkara, masai, nuer va xokazolar. Ular asosan yirik shoxli mol saqlaydilar. 
Ko‘chmanchi chorvachilik. 
 Tuareglarning  katga  qismi,  tedda,  bedja,  bakkara,  dinka,  nuer  va  boshqalar. 
Ko‘chishlar  mavsumiy  bo‘lib,  gallalar  Efiopiya,  Somali,  Kenniyada;  fulbelar  Nigeriyadan 
Beninga ko‘chib mol boqadilar.  Dehqonchilik xo‘jaligi. 
Afrikaning  asosiy  axolisi  dexqonchilik  bilan  shug‘ullanadi.  Afrika  ko‘pgina  qishloq 
xo‘jalik  ekinlari  vatani  bo‘lsada  Osiyodan  banan,  taro,  anor,  shakarqamish,  piyoz  o‘tgan. 
XVII  asrda  portugaliyaliklar  manioka,  batat,  ananas,  makkani,  XVII  asrdan  araxis, 
avokado, qovun daraxti, keyinchalik kakao, tamaki, tomat, Xindistondan mango keltirilgan. 
Motiga dehqonchiligi. Xausalarda, savannaning qurg‘oqchil orlarida, G‘arbiy Afrikada 
keng tarqalgan. 
Plug (omoch) dehqonchiligi. 
An‘anaviy  Shimoliy-Sharqiy  Afrikada  keng  tarqalgan.  Sudan,  Efiopiyada  misrcha 
omoch keng tarqalgan bo‘lsada, xabashlar o‘zlarining omochlari-marishani yaratganlar. 
Afrika  xalqlarining  moddiy 
madaniyatlari. 
Hunarmandchilik.  Temir  ishlab  chiqarish  asosan  Sharqiy  Afrika  kozirgi  Zambiyada 
bo
‘lgan. Jezdan quymalar qilish markazlari Ifo va Beninda (Nigeriya) edi. Inglizlar 1897 yil 
Beninni  bosib  olganda  200  ta  jez  bareleflarni  olib  ketganlar  va  ular  Britaniya  muzeyida 
saqlanmoqda. 

---

- 80 - 
 
To‘qimachilik-asosan  dehqonchilik  xo‘jaligidagi  aholida  rivojlangan  bo‘lib  G‘arbiy 
Sudan  savannasida  iaxta  qadimdan  asosiy  ashyo  bo‘lgan.  Eng  mohir  to‘qimachilar  - 
xausalar  oq  xoshiyali  qizil,  ko‘k  xoshiyali,  qora,  xavorang  qora  bilan  matolarini  faqat  o‘z 
xududiga  emas  butun  Shimoliy  Afrikaga  etkazib  bergan.  To‘qimachilik  markazi  -  Kano 
shaxri edi. 
Afrika axolisi shuningdek, yoroch o‘ymakorligi (bambara, dogon, sinfo, ashanti) savat 
to‘qish, kulolchilik, terichilikda moxir ustalar bo‘lishgan. 
Uy-joylar. 
Qit‘aning  87-88%  aholisi  qishloqlarda  yashaydi.  Mavjud  shaxarlar  ko‘chalar  tipida 
qurilgan  bo‘lib,  ularning  markazida  xokim  saroyi  turli  diniy  inshootlar  (yorubalar 
ibodatxonalari,  Tombuktu,  Manbasidagi  masjid}  ko‘plab  chet  ellik  savdogarlar  uylari 
joylashgan. 
Qishloqlari  nisbatan  yirik  bo‘lmasdan,  ularning  rejasi  katta  kichikligi,  joylashgan 
xududi,  iqlimi,  xo‘jalik  faoliyati  bilan  bogliqdir.  G‘arbiy  Afrikada  ko‘chali  uylar,  Markaziy 
Afrikada  va    G‘arbiy  Sudan,  Kamerunda  tarqoq  tartibsiz  qurilgan  qishloqlar  ko‘pchilikni   
tashkil etadi. 
Chorvadorlar  o‘zlarining  .  doimiy  yashash  joylarini  doirasimon-  kraal  tipida  (zulus, 
gottentotlar) yoki to‘rtburchakli qilib qurishadi. 
Eng  oddiy  turar  joylari  bushmenlar  va  pigmeylarda  bo‘lib  «o‘larda  pana  xamda 
chaylalar  terilar  bilan  yonilgan».  Chayla,  panalarni  ko‘pincha  ayollar  qurishadi.  Erkaklar 
tanlagan joyda, ikki-uch soat ichida shox va yaproqlardan ayollar chaylani tiklaydilar. 
Ko‘chmanchi  chorvador  axoli  engil  chodirlarda  yashaydilar.  Yog‘och  sinchli  chodir, 
bo‘yra, terilar bilan gumbazsimon qilib yopilgan. 
Ashyo  axolining  xo‘jaligiga  bog‘liq  bo‘lib,  dexqonchilik  hududlarida  loy,  o‘rmonlarda 
palma, rotang, rafiya, fikus daraxtlari, banan yaproqlari qurilishda ishlatiladi. 
Uy-
joylarining  asosiy  ikki  turi:  doirasimon  va  to‘rtburchakli  turi  mavjud.  Doirasimon 
uylar ko‘pincha savanna hamda o‘rmon zonalarida bunyod etilgan. 
Idishlar. 
Unchalik  ko‘p  bo‘lmasdan  sodda,  primitiv  ko‘rinishga  ega.  Idishlarning  ko‘rinishi  va 
ashyosi geografik muxit xamda aholining mashg‘ulotlari bilan bog‘liqdir. 
Xususan  bushmenlar  qo‘shni  xalqlardan  almashib  olingan  sopol  idishlar  bilan 
birgalikda toshbaqa qalqoni, tuyaqush tuxumlaridan suv saqlashda foydalanganlar. 
«Kalabash»  yoki  «kalebas»  butun  Afrika  aholisi  uchun  umumiy  qovoqdan  yasalgan 
turli idishlar bo‘lgan. 
Taomlari xam lokal xususiyatlarga egadir.  Tao
mlarining uch turi mavjud: 1) «Butdoy 
guruxi-
O‘rta er dengizi va Odd Osiyo chegaralari. 2) «Suli - Sorgo guruxi» - G‘arbiy Afrika, 
Markaziy va G‘arbiy Sudan Markaziy Afrika, Tanzaniya, Madagaskar. 3) Sharqiy Afrikadagi 
«makkajo‘xori  guruhi»  uchinchi  tipni  tashkil  etadi.  Taom  ikki  marta  ertalab  va  kechqurun 
iste‘mol  qilinadi.  Masai  xalqlari  kundalik  taomlaridan  tashqari  yosh  buqalar  qonidan  xam 
ichishadi.  Buning  uchun  mol  tomiriga  igna  urib,  ma‘lum  miqdorda  qon  ichilgandan  so‘ng 
uni qo‘yib yuborishgan. 
Kiyimlari. 
An‘anaviy  belbog‘chalardan  tortib,  musulmonlarning  xashamatli  va  tuareglarning 
murakkab kiyimlarigacha mavjud. 
An‘anaviy  kiyimlar  faqat  zarur  vazifalarni  bajarishdan  tashqari  ijtimoiy  axamiyatga 
xam  ega  bo‘lgan.  Afrika  xalqlarining  deyarli  barchasida  qoplon  terisini  kiyimda  ishlatish 
kishini  eng  oliy  tabaqaga  oid  ekanligini  bildiradi.  Markaziy,  Sharqiy  va  Janubiy  Afrikada 
belbog‘cha ko‘rinishidagi kiyim keng tarqalgan. 
Bushmen  va  pigmeylar  kiyimlari  xam  teridan  ensiz  belbog‘chalar  bo‘lib,  ular  turli 
q
o‘ng‘iz, kapalaklar qanotlari bilan bezatilgan. Ko‘pgina xalqlarda xayvon terilaridan kiyim-
bosh tikishda foydalaniladi. 

---

- 81 - 
 
Markaziy  Afrika  va  Ko‘llar  oralig‘ida  oyoq  kiyimlarini  deyarli  bilmaganlar.  G‘arbiy  va 
Shimoliy-Sharqiy Afrika xududlarida teri sandallar, orqasi ochiq tuflilar, yumshoq etiklardan 
foydalanishadi. 
Ijtimoiy hayot. 
Tug‘ilish.  Afrika  axolisida  kuvada  irimi  keng  saqlangan.  Erlar  turilish  jarayonida  va 
undan keyin 9 kun davomida qishloqdan, ba‘zida hatto chaylasidan chiqishlari mumkin. 
Ko‘pgina  xalqlarda  egizaklar  aloxida  o‘rin  tutadi.  Bushmenlar  qadimda  egizaklar 
tutilishini  xosiyatsiz  bilib,  ularni  o‘ldirishtan.  Gabonda  qabila  folbini  egizaklardan  birini 
o‘ddirgan. Balunda qabilasida egizak tug‘ilgan oilada «tozalanish» irimini o‘tkazganlar.  Bu 
irim 4-5 oy davom etgan. 
Afrika  xalqlarida  xam  «bolaning  sochini»  birinchi  marta  olish  tantanasi  bo‘lgan. 
Malgashlar  bu  tantanada  katta  dasturxon  yozib  (bola  uch  oylik  bo‘lganda)  yig‘ilganlarni 
mehmon qilishgan. 
Ism qo‘yish. 
Afrikada  ismlar  insonning  ma
zkur  davridagi  xolatini  aks  ettirib  o‘zgarib  turgan. 
Initsiatsiya  paytida,  erga  tekkanda,  egizak  tuqqanda,  erkaklarning  maxfiy  ittifoqiga  a‘zo 
bo‘lganda  ismlar  o‘zgartirilgan.  Agar  erkak  ovda  omadi  kelmasa  xam  ismini 
almashtirganlar.  Ismlar  xayvon,  yoki  na
rsa tushuncha ma‘nosini bildirgan. Lulenda (iftixor 
— lingala), Nzimba-(Sher-suaxili) va boshqalar. Mobutu Sese Kuku Ngvendu Va Za Banga 
-
«Barchani enguvchi, jasur urushqoq xo‘roz». 
Afrikaliklarda «initsiatsiya» -«bag‘ishlov» udumi saqlanib qolgan. 
To‘y va to‘y marosimlari. 
Afrika  xalqlarida  faqat  oilali  erkaklargina  jamoaning  to‘la  huquqli  a‘zosi  bo‘la  olgan. 
Ba‘zi xalqlarda to‘ygacha jinsiy aloqalarga ham to‘sqinlik qilinmagan. Lekin to‘ygacha bola 
tug‘ilishi  katta  gunox  xisoblangan.  Bushmenlarda  yigitning  oilasiga  yaqin  ayollardan  biri 
qizining  onasini  roziligini  olgandan  keyingina  kuyov,  qizdan  rozilik  so‘ragan.  Chaylada 
qoldirilgan o‘q -yoy va qalqon tashqarida bo‘lishi rad javobini bildirgan. 
Zuluslardagi qalin «lobola», deyarli barcha qit‘a xalqlarida bo‘lgan. 
Afrika xalqlarining ma‘naviy madaniyatlari. 
    Ilgarilari  inson  kiyimiga  qaraganda  soch  turmaklashi  tatuirovka  va  skalifikatsiya 
ko‘proq  axamiyat  kasb  etgan.  Bakubalarda  uzun  shoxsimon  soch  turmaklash  erkakning 
oliy zodagonlar toifasiga oid ekan
ligini, ayol bo‘lsa ikkinchi farzand ko‘rganligini belgisi edi. 
Markaziy  Afrikada  inson  badanida  turli  chandiqlar.  Markaziy  Afrika  va  Ko‘llar 
atrofidagi axolida tishlarini arralash, sindirish va qoraga bo‘yash udumlari mavjud bo‘lgan. 
Deyarlik barcha Afrik
a xalqlarida folklor, ya‘ni xalq og‘zaki ijodiyoti muxim o‘rin tutadi. 
An‘analarni, urf-odat va irimlarni avloddan-avlodga o‘gashida uning axamiyati beqiyosdir. 
Ba‘zi  xalqlar,  xususan  tuareglar-tirinag  yozuvini  yaratishgan.  Xabashlarning  2  ming 
yillik yozuvlarida bugungi kunda 296 ta belgi mavjud. 
Diniy  tasavvurlari  fetishizm-
buyum  va  narsalarga  e‘tiqod  qilishdan iborat. Qoyatosh, 
daraxt-
maxsus yasalgan buyumlarga sig‘inish, topinish mavjud bo‘lgan. Animizm-ruxlarga 
topinish, ajdodlar ruxiga sig‘inish xam keng tarqalgan. 
Totemizm-
insonning  g‘ayri-tabiiy  xayvon  yoki  daraxtlar  o‘simliklarga  qardoshligiga 
ishonch.  Bushmenlarda-
kiyik,  buqaga  e‘tiqod,  Mandigolarda-piton,  timsox,  toshbaqa, 
antilopaga  e‘tiqod,  yorubalar  qabila  nomlari  fil,  qo‘y,  maymun  ekanligi  va  xokazolar  buni 
tasdiqlaydi. 
Animistlar  asosan  G‘arbiy  va  Markaziy  Afrikadagi  Botsvana,  Markaziy  Afrika 
Respublikasi,  Yuqori  Voltada  80%  ni,  Serre  -
Leone,  Fil  Suyagi  Qig‘og‘ida,  Zimbabve, 
Benin va Mozambikda 50-70% ni tashkil qiladi. 
Xristianlik  xam  IV  asrdan  buyon  mavjud.  1960  yilda  birinchi  afrikalik  Lorian 
Rukambve  (Tanzaniya)  kardinallikka  saylangan.  Bu  din  Janubiy  Afrika  Respublikasi  va 
Markaziy  Afrika  Respublikasi  (Zoir,  Angola,  Kongo)  Gvineya  qirg‘og‘i  (Nigeriya,  Gana, 
Kamerunda) keng tarqalgan. 

---

- 82 - 
 
Islom dini. 
Shimoliy  Afrika,  G‘arbiy  va  Markaziy  Sudandan  farqli  o‘laroq  Sharqiy  Afrikaga 
iqtisodiy aloqalar orqali yoyilgan. Aloxida musulmonlar mavzelari Audagoste (Mavritaniya, 
Niani, Mali, Numba - 
Same, Ganada) X asrdayoq mavjud bo‘lgan. 
Jaynizm. Afrikaning xind axolisi asosan jaynizm diniga topinadi. 
Xalq ijodiyoti. 
Rang-
barang  bo‘lib  tasviriy  san‘at,  o‘yinlar,  musiqa  va  folklor  o‘zaro  ajralmas  xolda 
(mujassam) mavjud bo‘lgan. Afrikaliklar folklori 4 guruxga bo‘lingan: afsonalar va afsonaviy 
ertaklar; sexrl
i ertaklar; maishiy ertaklar, maqol va matallar aloxida o‘rin tutadi. 
Eng sodda musiqa asbobi Kongo bushmenlarida bo‘lib, bir bo‘lak yog‘ochga lianadan 
tortilgan 1 ta tordan iborat. Gvineya axolisida 20 ga yaqin musiqa asboblari mavjud. Afrika 
axolisi Amer
ikada blyuz, samba, jazning vujudga kelishidan muxim rol o‘ynagan.