O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti alibekov u

Evolyutsion maktabning yirik namayondalari 
Edvard  Bennet  Taylor  (E.B.  Tayler,  1832 
—  1917yy)  —asosiy  tadqiqoti  —  ―Ibtidoiy 
madaniyat‖ (―Primitive Culture‖) kitobi  — 1871 yil chop etilgan. 
 Lyuis  Genri  Morgan  (L.  H.  Morgan,  1818 
—  1881yy)  —  asosiy  ishi  -―qadimgi  jamiyat‖ 
(―Ancient Society‖)nomli kitobi  — 1877 yil nashr etilgan. 
       Djeyms Frezer (J. Frazer, 1854 
— 1941yy) — muhim ishi -―Oltin shox‖ (―The Golden 
Bough‖) asari — 1890 yil nashr etilgan. 
Djon Mak-Lennon (J.F. Maclennon, 1827 
— 1881yy) — asosiy ishi-  ―Patriarxat nazariyasi‖ 
(―The Ratriarchal Theory‖) — 1881 yil e‘lon qilingan. 
 Adolf  Bastian  (A.  Bastian) 
—  asosiy  ishi  -  ―Obhie  osnovaniya  etnologii‖  (―Allgemaine 
Grundzuge der Ethnologie‖)nomli asari  1881 yil Chop etilgan. 
Iogann  Baxofen  (J.  Bachofen,  1815 
—  1887)  —  asosiy  ishi-  ―Matriarxat‖  (―Das 
Mutterrecht‖) kitobi  1897 yilda e‘lon qilingan. 
 Dj.  Labbok  (J.  Lubbock)ning  muhim  tadqiq
oti    ―Tsivilizatsiyaning  kelib  chiqishi‖  (―The 
Origine of Sivilization‖) nomli mashhur kitobi 1870 yilda chop etilgan. 
Evolyutsion  nazariya  tarafdorlaridan  Angliyada-Gerbert  Spensor,  Edvard  Taylor,  Dj. 
Frezer,  Germaniyada-Adolf  Bastian,  Teodor  Vayts,  Genrix  Shurts,  Frantsiyada-Sharl 
Leturno, Amerikada-
Lyuis Genri Morganlar mashhur bo‘lgan.  
E.Taylor  (1832-1917yy).  Buyuk  ingliz  olimi  E.Taylor  etnologiyadagi  evolyutsionistik 
maktabning asoschisi hisoblanadi. U 1865 yilda nashr etilgan "Insoniyatning qadimgi tarixi 

---

- 30 - 
 
haqida  tadqiqot"  nomli  kitobida  o‘zining  evolyutsionistik  g‘oyalarini,  jumladan,  insoniyat 
madaniyatining  ibtidoiylikdan  zamonaviy  svilizatsiyagacha  bo‘lgan  tarixiy  rivojlanish 
bosqichlarini,  xalqlar  orasidagi  o‘zaro  farq  irqiy  farqqa  asoslanmasdan  balki  xalqlar 
madaniyati  rivojlanishining  turli  zinapoyalari  hamda  xalqlar  madaniyatining  o‘zaro  aloqasi 
va  vorisligi  kabi  g‘oyalar  bilan  bog‘liq  deb  hisoblagan.  Taylor  o‘zining  evolyutsionistik 
kontseptsiyasini  "Ibtidoiy  madaniyat"  (1871)  nomli  fundamental  asarida  bayon  qiladi. 
Mazkur  asarda  olim  madaniyatni  olg‘a  siljituvchi  taraqqiyot  g‘oyasini  har  tomonlama  
rivojlantirgan  holda  J.de  Mestraning  "Tubanlashish  g‘oyasi"ga  qarama-qarshi    qo‘ygan. 
J.de  Mestra  ilgari    surgan  g‘oya  mohiyatiga  ko‘ra,  madaniyatning  ilk  bosqichlarida  erda 
yarim svilizatsiyalashgan odamlar yashaganlar va ularning keyingi rivojlanishi ikki yo‘ldan 
borgan. Bu jarayonda bir guruh kishilar yovvoyilik tomon orqaga ketgan bo‘lsa, boshqa bir 
jamoa svilizatsialashgan jamiyat sari taraqqiy qilgan, - deyiladi. Taylor esa tarixiy va tabiiy 
katalizator natijasida madaniyatdagi regressiv o‘zgarishlarni rad etmagan holda  insoniyat 
tarixida madaniyatni evolyutsion rivojlanishi asosiy yo‘nalish deb qat‘iy ta‘kidlaydi. 
 
U o‘z mulohazalarini evolyutsionizmning "insoniyat tabiatning bir bo‘lagi bo‘lganligi uchun 
ham  tabiiy  qonuniyatlar  asosida  rivojlanadi"  - 
degan  g‘oya  asosida  shakllantirgan.  Shu 
boisdan  ham  barcha  insonlarning  psixologiyasi  va  inteluktual  qobiliyati  o‘xshash,  ularda 
madaniyatning bir 
xil xususiyatlarini ko‘rish mumkin, kishilarning rivojlanishi ham o‘xshash 
qonuniyatlarga  asoslanadi.  Taylorning  fikricha,    madaniyatning  turli  shakllari  "bosqichma-
bosqich  rivojlanishida  ularning  har  biri  shubhasiz  o‘tmish  bilan  bog‘liq  bo‘lish  bilan  birga  
kelajakni  shakllanishida  muhim  rol  o‘ynaydi.  Taraqqiyotning  mazkur  ketma-ketligi  barcha 
xalqlar,  shu  jumladan,  eng  orqada  qolgan  xalqlardan  tortib  svilizatsiyalashgan 
xalqlargacha barchasini o‘zaro yagona uzliksiz bir tizimga birlashtiradi.  
Taylor  uch
un  madaniyatning  barcha  ko‘rinishlaridan  ko‘ra  ko‘proq  ibtidoiy  odamlarning 
diniy e‘tiqodlari birmuncha ko‘proq qiziqish uyg‘otgan va u bu borada dinning paydo bo‘lishi 
to‘g‘risidagi  animistik  g‘oyani  ishlab  chiqqan.  Ibtidoiy  odamlarning  diniy  e‘tiqodlarini 
o‘rganish asnosida Taylor ularga insoniyat va uning madaniyati uyg‘unligi nuqtai nazardan 
yondashgan.  Uning  fikricha,  "yovvoyi  odamlar"ning  e‘tiqodlari  va  marosimlari  turli-tuman 
mazmunsiz  qorishmadan  emas,  balki  o‘zaro  ketma-ketlikka  va  mantiqiy  asosga  ega 
bo‘lgan  urf-odatlardan  iborat.  Eng  muhimi  bularning  barchasi  zaminida  olim 
ta‘kidlaganidek,  "Ilohiy  zotga  e‘tiqod"  yoki  boshqacha  tarzda  aytganda  ruh  va  jonga 
ishonch  g‘oyasi  mujassamlashgan.  Taylor  o‘z  qarashlari  asosida    "animizm"  nazariyasini 
shakll
antirgan.    U  animizm  ildizlarini  ibtidoiy  odam  tasavvuridagi  tush,  tush  ko‘rishning 
o‘ziga  xos  xususiyati,  kasallik,  o‘lim  kabilarning  sabablarini  izohlash  bilan  bog‘laydi  va 
ularni tushuntirish asosida ibtidoiy odamlar tasavvuridagi «har bir odamda jon bo‘lib, ular 
inson tanasini vaqtinchalik (tush), yoki butunlay (o‘lim) tarzda tark etadi»,  - degan g‘oyani 
asos  qilib  olgan.  O‘z  navbatida  jon  to‘g‘risidagi  bunday  qarash  keyinchalik  dunyoviy 
dinlarda  ham  rivojlangan.  Ibtidoiy  odamlarning  magik  fikrlash  qoidasi  asosida  har  bir 
narsaning joni va ruhi mavjudligi to‘g‘risida tasavvurlar paydo bo‘lgan va natijada hayvonlar 
hamda tabiiy kuchlarning ruhi, boshqa olamdagi hayotga ishonch, tabiatdagi  ilohlar va oxir 
oqibatda yagona tangri taaloga bo‘lgan e‘tiqod shakllangan deb ta‘kidlaydi. 
Taylorning evolyutsionistik qarashlari etnologiyadagi dastlabki «inqilobiy» qarashlardan biri 
edi.  Evolyutsionistlar  qarashlarining  muhim  jihatlaridan  biri  shundaki,  ular  ilk  bora  tarixiy 
jarayonlarning  bir  butunligi  va  madaniyat 
taraqqiyotining  progressivligi  to‘g‘risidagi  izchil 
kontseptsiyani  ilgari  surishgan.  O‘z  navbatida  evolyutsionizm  kontseptsiyasi,  shu 
jumladan,  Taylor  qarashlarining  kamchiligi  boradasida  o‘z  davrida  mulohazalar 
bildirilmagan va bu borada birmuncha kechroq tanqidiy fikrlar bayon etilgan.  
Taylor qarashlarining izdoshlari boshqa qator mamlakatlarda ham mavjud edi va shu bois 
juda tez muddatda etnologiyada etakchi qarashlarga aylangan.  
G.Spenser  (1820-1903  yy)  Etnologiyada  evolyutsionizm  klassiklaridan biri  ingliz  faylasufi, 
biologi,  psixologi  va  sotsiologi  Gerbert  Spensordir.  Spensor  evolyutsionizm  g‘oyasini 
asosan bir tomonlama tahlil qilgan. Uning fikricha, ibtidoiy jamiyat vakillari jismonan, aqlan 

---

- 31 - 
 
va ruhiy jihatdan taraqqiy etmaganlar hisoblanadi. Spensorning evolyutsionistik qarashlari 
ma‘lum ma‘noda irqchilik xarakterida bo‘lgan. 
L.Morgan (1818-1881yy). Etnologiyada evolyutsionizm asoschilari orasida amerikalik olim 
Lyus Genri Morganning ulkan xizmatlari bor.  
Morgan havaskor olim va intuzist-tadqiqotch
i bo‘lgan. U o‘zining qariyb 40 yillik faoliyatini 
dastlab AqShdagi hindu qabilasi-
irokezlarni, so‘ngra boshqa Amerika hindularini va o‘zga 
yurtlardagi xalqlarni o‘rganishga bag‘ishlagan.  Morganninng barcha qarashlarini  va turfa 
xil  g‘oyalarini  to‘liq  hamda  atroflicha  tavsiflash  ancha  mushkul  hisoblanadi.  Uning  etnik 
muammolarga  oid  asosiy  qarashlari  «qadimgi  jamiyat»  (1877)  nomli  yirik  asarida 
mujassamlashgan  bo‘lib,  mazkur  asarda  Morgan  etnologiyaning  asosiy  uch  muhim 
muammosini:  insoniyat  tarixida  urug
‘chilik  jamiyatining  o‘rni  va  ahamiyati,  oilaviy-nikoh 
munosabatlarini  shakllanish  tarixi  va  insoniyat  tarixini  davrlashtirish  muammosini  batafsil 
tahlil qilgan.  
U  o‘zining  «qadimgi  jamiyat»  kitobida      irokezlarning  o‘ziga  xos  jamoaviy  tuzumi 
rekonstrukts
iya qilish asosida ibtidoiy jamoa tuzumining asosida urug‘chilik bo‘lgan, degan 
xulosoga  kelgan.  Morganning  fikricha,  insoniyatning  butun  tarixini  ikkita  katta  davrga 
bo‘lish  mumkin. Birinchisi, bu fratriy, qabila va urug‘larga asoslangan ilk-ijtimoiy jamoalar 
davri; ikkinchisi, hududiy va mulkchilik asosidagi so‘nggi-siyosiy uyushmalar davri bo‘lgan. 
Morganning  qarashlariga  ko‘ra,  urug‘chilik  Osiyodagi,  Evropadagi,  Afrikadagi  va 
Avstraliyadagi qadimgi jamiyatlar uchun deyarli bir xil bo‘lgan.  
Xalqlarning 
urug‘chilik  jamoalarini  tadqiq  qilishda  Morgan  evolyutsion-tarixiylik  printsipini 
asos qilib olgan. U urug‘chilikning qoldiqlarini Avtraliya qabilalari turmush-tarzidan izlagan. 
Urug‘chilikning  rivojlangan  shakllarini  jamoa  taraqqiyotining  yuqori  pillapoyalaridan,  ya‘ni  
irokezlar  orasidan  izlagan.  Urug‘chilikning  yakuniy  shakli  (patriarxat)ni  u  antik  davrdagi 
greklar va yunonlarga xos deb hisoblagan. Ushbu vaziyatda uning ona urug‘ini ota urug‘iga 
aylanishi mulkiy munosabatlarni o‘rnatilishi va uning meros tarzda o‘tkazilishi to‘g‘risidagi 
g‘oyasi etnologiya uchun muhim va qimmatli hisoblanadi. 
Yuqorida  ta‘kidlaganimizdek,  evolyutsionistik  maktab  jamiyatning  progressiv  rivojlanish 
g‘oyalari asosida insoniyatning rivojlanishi va uning madaniyati to‘g‘risidagi dastlabki tizimli 
kontseptsiyani ilgari surgan.  
Evolyutsionizmning asosiy g‘oyalari 
Klassik  evolyutsionistik  nazariyada  insoniyat  madaniyatining  taraqqiyoti  bilan  bog‘liq 
universal manbalar va universal qonuniyatlar topishga harakat qilganlar. 
Zamonavi
y  jamiyatda  yashashlariga  qaramay  o‘z  yozuvlariga  ega  bo‘lmagan  xalqlar 
qadimiyat  qoldig‘i  tarzida  talqin  kilingan.  Ularning  madaniyatlarini  o‘rganish  «ibtidoiy 
jamoa» madaniyatini yaxlit tarzda rekonstruktsiya qilishga imkon beradi deb hisoblaganlar. 
 Tabiatda  umumiy  insonlar  jamoasi  mavjud.  Shu  bois    barcha  odamlar  taxminan  bir  xil 
aqliy qobiliyat ega va ko‘pincha insonlar o‘xshash vaziyatlarda taxminan o‘xshash qarorlar 
qabul  qiladilar.  Bu  vaziyat  dunyoning  barcha  qismlarida  insoniyat  madaniyatining 
rivo
jlanishi umumiyligi va bir xil ekanligini aniqlaydi. Bu o‘rinda turli madaniyatlar o‘rtasidagi 
aloqalarning mavjudligi yoki mavjud emasligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. 
Kishilik jamiyatida uzliksiz taraqqiyotning o‘rni bor, ya‘ni soddalikdan murakkablikka o‘tish; 
madaniyat  ham  huddi  jamiyat  singari  asta-
sekin  o‘zgarishlar,  miqdoriy  o‘sish  yoki 
kamayish yo‘lida pastdan yuqoriga karab doimo uzluksiz rivojlanib boradi. 
Madaniyatning har qanday ko‘rinishi ilk davridan ma‘lumdir: Uning keyingi shakllari qayta 
paydo bo‘ladi va oldingi ko‘rinishlar asosida shakllanadi. Bunda madaniyat rivojlanishi ko‘p 
pog‘anali  va  dunyodagi  barcha  xalqlar  uchun  yagona  bo‘lgan  bosqichlar  asosida  bo‘ladi. 
Insoniyat  madaniyatining  har  tomonlama  qonunlari  bilan  birga  turli  xalqlar  va  ularning 
madaniyatlarining bir xil rivojlanish bosqichi bir xil natijasi bo‘ladi.  
Xalqlarning  madaniy farqi ularning turli darajadagi rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir. 
Evolyutsionizmning  yuqoridagi  asosiy  tamoyillarini  etnolog-sharhlovchilar 
muhim  g‘oyaviy 
va amaliy xulosalarga aylantirganlar: agar hamma xalqlar bir xil taraqqiyot  yo‘lidan borsa 

---

- 32 - 
 
va  uning  yuqori  nuqtasida  Evropa  madaniyati  hamda  sivilizatsiyasi  turgan.  Shu  bois  er 
sharidagi  barcha  xalqlar  va  elatlar  oxir  oqibatda  evropa  madaniyati  bilan  umumlashishi 
lozim.  qolaversa,  evropaliklar  kolonial  imperiyalarini  barpo  etishlari  orqali  mustamlaka 
xalqlarni  madaniy  taraqqiyotga  erishishlariga  ko‘maklashadilar  degan  g‘ayriilmiy  xulosani 
ham paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. 
XIX  asr  oxirlarid
a  etnologiya  yo‘nalishida  yig‘ilgan  ilmiy  materiallar  evolyutsionizmning 
haqiqiy  hayotga  to‘g‘ri  kelmasligini  va  kamchiliklarini  ko‘rsata  boshlagan.  Jumladan, 
evolyutsionizm  tarafdorlari  madaniyatdagi  miqdoriy  o‘zgarishlardagina  kelib  chiqib 
madaniyat va u
ning tarkibiy qismlarini qayta tug‘ilishi kelajakdagi paydo bo‘ladigan barcha 
madaniyatlarni  insoniyat  tarixining  bosqichlari  bilan  bog‘lanishini  taxmin  qilgan  holda 
tushuntirib bera olmadi. Ular hatto bunga harakat ham qilib ko‘rmaganlar. Yangi etnografik 
ekspeditsiyalar materiallari ko‘pincha evolyutsionistik qarashlarni  rad etgan va bu borada 
boshqacha  qarashlarga  zarurat  sezar  edi.  Shu  bois  yangi  antievolyutsionistik  nazariyalar 
va  maktablar  paydo  bo‘lgan.  Evolyutsionizmdan  hafsalasi  pir  bo‘lgan  ayrim  etnolog  va 
antropologlar  hatto  o‘zlarining  nazariy  xulosalaridan  ham  voz  kechib,  faqat  empirik 
tadqiqotlargina olib borganlar.