milliampermetri, 2-3 V kuchlanishga mo`ljallangan o`zgarmas tok voltmetri, D1,D104A
p va n -tipdagi yarimo`tkazgich kontaktida tokni to`g`rilash mexanizmi bilan
tanishaylik. P va n-tipdagi yarimo`tkazgich kontaktini qaraymiz. Tashqi maydon
elektronlar diffuziyalanadi va chegara oblastida E -ichki maydon sosil biladi. Bu
maydon elektron va kovaklarning chegaradan o`tishda davom etishiga qarshilik
kursatadi. Tok tashuvchilar bilan tuyingan chegaraviy qatlam katta qarshilikka ega
biladi. Agar p yarimo`tkazgichga musbat (+ ), n-yarimo`tkazgichga esa manfiy (-)
qutbga ega bilgan tashqi maydon E berilsa, bu maydon ichki E-maydonga qarama-
qarshi yo`nalgan bo`ladi
(1-rasm).
E maydon ta'sirida elektronlar va kovaklar kontakt tomonga qarab xarakatga keladilar
va bu xususiy tok tashuvchilarning kontakt oblastida ko`payishi chegaraviy
qarshilikning kamayishiga olib keladi. Bu xolda tokning hosil bilishiga p-tipdagi
yarimo`tkazgichdan
kovaklarning n-tipdagi yarimo`tkazgichdan esa elektronlarning xarakati sababchi biladi.
Zaryadlarning tartibli xarakati tokni hosil qilishi bo`zga ma'lum. P- tipdagi
yarimo`tkazgichda kovaklar, n- tipda esa elektronlar ko`p bilgani uchun bu xolda sosil
bilgan tok xam miqdor jixatidan katta biladi. Bunda to`g`ri tok deb ataladi.
Agar tashqi maydon E ichki maydon E bilan bir xil yinalishda bilsa elektronlar va
kovaklar kontakti oblastidan yarimo`tkazgich xajmi tomonga qarab xarakat qiladilar (2-
rasm)
2-rasm.
Natijada chegaraviy oblastda xususiy bilmagan zaryadlarning tuyinishi ortadi, ya'ni
chegaraviy zaryad ko`payadi. Bu esa chegara qarshiligini ortishiga olib keladi. Bunday
qatlamga berko`tuvchi qatlam deyiladi. Asosiy bo`lmagan tok tashuvchi-larning hosil
qilgan toki juda kichik bilib, uni teskari tok deyiladi.
Agar bu qaralayotgan sistemaga o`zgaruvchan tok ulansa bo`tta yarim davrda katta
tok o`tishini, ikkinchi yarim davrda esa juda kichik tok o`tishini kuzatish mumkin, ya'ni
sistema to`g`rilagich bilib xizmat qiladi.
To`g`rilagichning asosiy elektr xarakteristikasi-bu tig`ri va teskari yinalishda
o`tayotgan tokning unga quyilgan kuchlanishga bolanishidir.
Bunday bog`lanish volt-amper xarakteristikasi deyiladi va uning umumiy kirinishi 3-
rasmdagi kabi biladi.
3-rasm.
Volt-amper xarakteristikasiga ega bo`lgan xolda kuchlanish tushuvining xap-bir qiymati
va yo`nalishiga mos kelgan ichki qarshilikni topish mumkin:
R
to’g’
=
R
tes=
Kichik kuchlanishlarda tok kuchi qo`yilgan kuchlanishga to`g`ri proporsional ravishda
o`zgarib boradi. Keyin esa to`g`ri yo`nalishdagi tok Qo`yilgan
kuchlanishga bog`liq xolda teskari yo`nalishdagi tok qo`yilgan kuchlanishga to`g`ri
proporsional ravishda o`zgarib boradi. Keyin esa to`g`ri yo`nalishdagi tok qo`yilgan
kuchlanishga bog`liq xolda teskari yinalishdagi tokka nisbatan ancha tez isib boradi.
Berkituvchi qatlamning qarshiligi o`tish yo`nalishida ( to`g`ri yo`nalishda ) tez
kamayib ketadi.
To`g`rilagichning xususiyati tog`rilash koeffisienti bilan xarakterlanadi, ya'ni bir
xil kuchlanish tushushida o`lchangan to`g`ri tokning teskari tokka nisbati bilan:
K=
To`g`rilanish koeffisienti kuchlanishning qiymatiga bog`liq biladi. Bu
bog`lanishning bir kirinishi 4-rasmda berilgan.
I
т
-U
4-rasm.
Bu ishni bajarishdan maqsad shuki, volt-amper xarakteristikasini olish, qarshiliklarni va
to`g`rilash koeffisientini xisoblashdir.
Do'stlaringiz bilan baham: