|
Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar
1. Metall va qotishmalarning materiallarning qanday fizik xossalarini bilasiz.
2. Metall va qotishmalarning materiallarning qanday kimyoviy hossalarini bilasiz?
3. Mavzu bo‘yicha prezentatsiyalar tayyorlang.
2-AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Malumot jadvallari yordamida kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun materiallarni tanlash.
Zamonaviy sharoitda qora va rangli metallar eng ko‘p ishlatiladigan tabiiy materiallar orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Hozirgi vaqtda rangli metallar ko‘pgina mexanik va elektron qurilmalar va turli xil modifikatsiyadagi uskunalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Ushbu materiallar oddiy kimyoviy tarkibi va mukammal texnik va ekspluatatsion xususiyatlari bilan ajralib turadi. Rangli va qora metallarning o‘ziga xos xususiyatlariga yuqori darajadagi elektr o‘tkazuvchanligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi, mukammal egiluvchanligi va o‘ziga xos metall yorqinligi kiradi. Bugungi kunda metallar va metall birikmalarining bir nechta asosiy turlari mavjud:
- qora metallar (bular temir va ushbu moddaning ba’zi qotishmalarini o‘z ichiga olgan metall birikmalari);
- boshqa barcha metallar va metall komponentlarning qotishmalari odatda rangli metallar deb ataladi (ular temir va uning tarkibiy qismlarini o‘z ichiga olmaydi);
- hozirgi vaqtda qimmatbaho metallarga kumush, oltin, platina, bronza va boshqa qimmatbaho metallar birikmalari kiradi;
- past haroratda eriydigan metallar (eng past zichlikdagi moddalar);
- og‘ir metall birikmalari (ko‘p hollarda bu rangli metallar va ularning qotishmalari temir va uning alohida tarkibiy qismlariga qaraganda yuqori zichlikdagi moddalardir).
Qora metallar - temir va uning asosidagi qotishmalar (po‘lat, ferroqotishmalar, cho‘yanlar). Qora metallarga ko‘pincha marganes (92% metallurgiyada qo‘llaniladi) va ba’zan xrom (65% metallurgiyada ishlatiladi) va vanadiy (90% cho‘yan va po‘latni qotishma uchun ishlatiladi) kiradi. Bu metallar asosan temir va po‘lat ishlab chiqarishda ishlatiladi. Iqtisodiyotda ishlatiladigan metallarning umumiy hajmining 90% dan ortig‘ini qora metallar tashkil qiladi, ularning asosiy qismini turli xil po‘latlar tashkil qiladi. Temir qotishmalariga turli xossalarni beruvchi asosiy element ugleroddir. Cho‘yanlar temirning uglerodli qotishmalari bo‘lib, uglerod miqdori 2,14% dan ortiq (ba’zi cho‘yanlarda 6% gacha). Cho‘yanlar oq, kulrang va egiluvchanlarga bo‘linadi.
Po‘latlar - temirning 2,14% dan kam uglerodli qotishmalari; kam uglerodli (0,25% dan kam), uglerodli (0,25-0,6%), yuqori uglerodli (0,6% dan ortiq) turlarga bo‘linadi. Ugleroddan tashqari, cho‘yan va po‘latlar boshqa tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi, ular quyidagilarga bo‘linadi:
-legirlovchi elementlar: kerakli xossalarga - korroziyaga chidamlilik, elastiklik, egiluvchanlik, issiqlikka chidamlilik ega bo‘lgan cho‘yan va po‘latlarni olish uchun ishlatiladigan qo‘shimchalar;
- legirlovchi komponentlarga kremniy, aluminiy, marganes, molibden, mis, nikel, xrom, vanadiy, volfram va boshqalar kiradi;
Qotishmadagi oltingugurt, fosfor, mishyak, kislorod, azot zararli elementlar qatoriga kiardi. Metallga kerakli shakl va xususiyatlarni berish bosim bilan ishlov berish va keyingi issiqlik bilan ishlov berish orqali erishiladi.
Temir va uning qotishmalari mashinasozlikda asosiy metallar hisoblanadi. Sof shaklda modda tabiatda juda kam uchraydi. Yer qobig‘ida bu moddaning 6% dan kamrog‘i mavjud. Asosiy metall qazib olish temir rudasini qayta ishlash orqali amalga oshiriladi. Bu temirning asosiy manbai. Qora metallar qotishmalarning tarkibini o‘zgartirish orqali erishiladigan bir qator asosiy xususiyat va xususiyatlarga ega.
Temir tarkibiga begona moddalarining qo‘shilishi metallning xossalari va xususiyatlarini o‘zgartirishga imkon beradi. Zamonaviy sanoatning rivojlanishi qora metallga tegishli bir qator qotishmalarni yaratishni ta’minladi. Ulardan asosiylari:
Deyarli hamma joyda ishlatiladigan qora metallning eng keng tarqalgan turi. Qotishma yaratish uchun taxminan 99% temir va 0,02 dan 2,14% gacha uglerod ishlatiladi. Boshqa turdagi moddalarning qo‘shilishi metallning xususiyatlarini sezilarli darajada o‘zgartiradi, Bu korroziyadan himoya qilish kuchini oshirish, yuqori haroratga chidamlilik, mustahkamlikni oshirish va hokazolarga erishish imkonini beradi. Ular bozorda yuqori talabga ega.
Temir qotishmalarining ikkinchi vakili. Cho‘yanda uglerod miqdori po‘latga qaraganda yuqori (2.14 dan 6,6 % gacha). Ushbu metall ishlab chiqarish va sanoatning turli sohalarida ham keng qo‘llaniladi. Biroq, u katta massaga ega, bu esa muayyan sharoitlarda foydalanishni cheklaydi.
Qora metallning keyingi tasnifi qotishma tarkibida o‘ziga xos moddalar mavjudligiga bog‘liq. Zanglamaydigan po‘lat va ruxlangan po‘lat bozorda yuqori talabga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
