Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

18 

 

        Bir  soʻz  ma’nosining  bir  qancha  vaziyatlarda  turlicha  ma’no  kasb  etishini 

Pirimqul  Qodirovning    dastlabki  tarixiy  romani  hisoblangan  ―Yulduzli  tunlar‖ 

misolida  ham  koʻrishimiz  mumkin.  Bunda  P.  Qodirovdek  buyuk  yozuvchimizga 

yana bir bor tasanno deymiz! Quyida esa mana shu asardagi Bobur va Binoiy ning 

suhbatini keltirib oʻtamiz:   

Binoiy: Ne gʻalla marokaz tavonam noʻshid,  

Ne muhmali gʻalla to tavonam poʻshid.  

―Muhmal‖  aslida  ―noaniq‖  degan  ma’noni  bildiradi.  Bu  soʻz  bilan  mulla 

Binoiy oʻz ahvolini noanoqligini bildirmoqchi edi.  Ayni paytda ―muhmali gʻalla‖–

yaʻni,  qop  kiyadigan  darajaga  yetganini  aytib  ,  ―xon  huzurida‖  (Shayboniyxon 

nazarda tutilgan) topgan martabamiz shu boʻldi! Demoqchi edi.  

Bobur: Inʻomi vazifa bori buyrulgʻusidir,   

Muhmalga boʻyu gʻalladin uy toʻlgʻusidir.  

Binoiy: Bir muhmal uchun muncha inoyat boʻldi,  

Mustaʻmal agar desam nelar boʻlgʻusidir!   

Bu  yerda  muhmal  soʻzi  uchinchi  bir  ma’noda  ishlatilib,  Binoiy  avvalgi 

ruboiysiga  kamtarona  baho  berib,  uni  ―muhmal‖,  yaʻni,  ―xom‖  deb  atagani  ham 

bejiz emas. ―Mustaʻmal ‖ – pishiq, mukammal demakdir.(―Boburnoma‖. 232-b) 

Shu oʻrinda yana bir misolga toʻxtalib oʻtamiz. Tildagi har bir soʻz ma’lum 

davrda  iste’molda  keng  qoʻllanib,  keyinchalik  til  taraqqiyoti  natijasida  ma’noda 

oʻzgarish kuzatilishi mumkin  yoki  ma’no  eskirishi, va bu  soʻz oʻz oʻrnini boshqa 

soʻzga  boʻshatishi  mumkinligini  yuqorida  ham  koʻplab  misollar  orqali  koʻrib 

oʻtdik.  Mana  shunday  soʻzlardan  biriga  misol  qilib  yana  ―Yulduzli  tunlar‖ga 

murojaat  qilamiz.  Biz  bilamizki  ―bashar‖  soʻzi  insoniyat  farzandlari,  odamlari 

ma’nosini  ham  ifodalaydi.  Lekin  hozirgi  oʻzbek  adabiy  tilida  bu  soʻzning 

ishlatilish doirasi  biroz  torroq. Faqatgina tilimizning  ayrim  uslublarida  ishlatiladi.  

---