Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

14 

 

Ohi oʻti koʻrguzib alamlar. (67-b)  

                  Gah sabzagʻa surtubon uzorin,  

                  Koʻkka chekibon figʻonu zorin. (68-b)  

Chun chekti bu yerga navhai dard,  

Boʻldi yana aqlu hushdin fard. (69-b)  

         ―chek‖  soʻzining―Lison  ut-tayr‖  asarida  ham  turli  ma’nolarda  ishlatilgan 

holatlarini  koʻrishimiz  mumkin.  Jumladan:    Shunday  navo  chekgilki,  sening 

kuylaringda ajoyib zavq-u shavq sirlari yangrasin. (27-b)  

Goho ishq savdosida majnunlar kabi mahzun nolalar chekasan. (27-b)   

Bundan  tashqari,  yana  ayrim  soʻzlarimiz  borki,  ular  ifodalab  bergan 

ma’noma’lum  bir  til  taraqqiyoti  davrida  toraygan,  baʻzan  esa  kengaygan.  Misol 

qilib,  Mahmud  Koshgʻariyning  ―Devonu  lugʻatit  turk‖  asariga    murojaat  qilamiz. 

Unda  aytilishicha,  ―suchik‖  soʻzi  oldin  shirinlikkagina  qoʻllanib,  keyinchalik 

achchiq tamlik ichkilikka nisbatan ham qoʻllangan.  

            Mahmud  Koshgʻariy  ―koʻr‖  soʻzini  ham  ana  shunday  ziddiyat  asosida 

yuzaga kelgan deb uqtiradi.  

―saban‖ soʻzi ilgari qoʻsh va omochlarning hammasi  ma’nosida qoʻllangan 

boʻlsa,  bu  soʻz  soʻng  faqat  omochga  xoslanib  qolganligini  butun  oʻrnida  boʻlak, 

boʻlak  oʻrnida  butun  qoʻllash  asosida  yangi  soʻz  paydo  boʻlishi  haqida 

toʻxtalganda aytgan.  

Soʻzlar  paydo  boʻlish  oʻrniga  koʻra  yangi  ma’noanglatishi  ham  bejizga 

emas.  Masalan,  kishi  aʻzosi  ma’nosidagi  ―oʻpka‖  soʻzi  keyinroq  ―achchiq‖, 

―gʻazab‖ ma’nolarida ham qoʻllangan. ―Yomgʻir‖ ma’nosini ifodalab berish uchun, 

―bulut‖  va  ―osmon‖  soʻzlarini  ham  ishlatishgan.‖soch‖  soʻzi  oʻrnida  esa  ―bosh‖ 

soʻzini ham qoʻllashgan.  

---