O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazi

Teleskopning asosiy ko'rsatkichlari
Optikadan ma’lumki, optik tizim sirti ko'rinadigan yorug'lik manbaining tasvirini tuzayotib uning sirt yorug'ligini yoki ravshanligini ko'paytirmaydi, balki aksincha, optik sirtlardan aks qaytishda fizik yo'qotish, linza ichida yutilish tufayli uni kamaytiradi. Tasvirning sirt yorug'ligi teleskopning fokus masofasi (F)ga teskari proporsional ravishda kamayadi.
Teleskopning kuchaytirishi (optik quvvati). Teleskopsizko'z bilan kuzatganda yulduzdan kelayotgan parallel nur dastasining ko'z qorachig'i diametriga (ch2—5 mm)teng diametrga ega yuzadan o'tayotgan qismigina sezgi (taassurot) hosil qilishda ishtirok etadi. Obyektivi diametri D bo'lgan teleskop orqali kuzatilganda teleskop teshigi (obyektiv) dan o'tayotgan barcha nurlar taassurot hosil qilishda ishtirok etadi (yuqorida teleskopning fokal tekisligidan yoritqichga qaralganda yorug' gardish (obyektiv) ni ko’ramiz deb ta’kidlangan edi). Astrofizik o'lchashlar teleskopning fokal tekisligida hosil bo'lgan yoritqichning tasviri ustida olib boriladi. Teleskopning fokal tekisligida yulduzning tasviri juda kichik, ideal sharoitda teleskopning kirish teshigidan (obyektiv) o'tayotgan nuqtasimon manbaning difraktsion tasviridan iborat, bo'ladi. Bunday yulduz tasvirining yorug'ligini o'lchashda, tarixiy an’ana bo'yicha, u boshqa, shunday tasvir bilan solishtirib o'lchangan. Nurlanish priyomniklarini astronomik kuzatishlarga qo'llash osmon yoritqichlari yorug'ligini o'lchash texnologiyasiga o'zgartirish kiritishga sabab bo'ldi.Teleskop yordamida yoritqich tasvirida yig'ilgan nurlanish oqimi priyomnikning nur sezuvchi qatlami sirtiga tushiriladi. Bu amal maydon linzasi deb ataladigan va teleskopning fokal tekisligi orqasiga o'rnatiladigan linza yordamida bajariladi.
Vizual teleskopda qo'llaniladigan okulyarlaming bir necha turi mavjud. Shulardan eng ko‘p qo'llaniladiganlari Gyugens va Ramsdan okulyarlaridir. Ular ikkita, bir tomoni qabariq ikkinchisi tekis linzalardan iborat bo'ladi. Linzachalaming biri (obyektiv tomondagisi) katta, ikkinchisi esa kichik bo'ladi va Gyugens okulyari qo'llanilganda teleskopning fokal tekisligi okulyar ichida, linzalar orasida bo'lsa, Ramsden okulyari qo'llanilganda - uning oldida bo'lishi kerak. Gyugens okulyari ichida mmshkalali chizg'ich chizilgan tiniq shisha plastinka o'matiladi, yoki bir-biriga tik joylashgan ikkita ingichka ip tortib qo'yilgan bo'ladi.
Teleskopning ajrata olish kuchi.Ideal teleskop ham yulduz tasvirini nuqta shaklida emas, balki, malum diametrga ega gardishcha shaklida hosil qiladi. Buning birinchi sababi yorug'lik difraksiyasi hodisasidir. Tinch atmosfera sharoitida yulduz tasviri halqalar bilan o'ralgan kichkina gardishcha shaklida bo'ladi. Bu, nuqtaviy yorug'lik manbai (yulduz) nuri teleskopning kirish teshigi (obyektivi) da hosil qilgan difraksion manzaradir. Teleskopning obyektivi qancha katta bo'lsa, gardishcha diametri shuncha kichik bo'ladi va u teleskopning ajrata olish kuchini belgilaydi. Nuqtaviy yorug'lik manba ekranda hosil qiladigan (difraksion)manzara.Berilgan D diametrli teleskopda bir xil yorug'likdagi bir-biriga
yaqin joylashgan ikkita yulduz alohida-alohida ko'rinadi, agar ularning tasvirlarida bir yulduz tasvirining markazi (yorug‘lik maksimumi) ikkinchi yulduz difraksion gardishchasini o'rab turuvchiqora halqa (yorug'lik minimumi) o'rtasiga to'g'ri kelsa. Bu shartReley kriteriyi deb ataladi va difraksiya nazariyasiga asosan quyidagicha ifodalanadi. Obyektiv tomonidan qaralganda, gardishcha atrofidagi qora halqaning radiusi a= 1,22 A/D radianga teng. Bu erda A—nurlanishning to'lqin uzunligi, D — teleskop obyektivining diametri.Teleskopning fokal tekisligida halqa radiusiga a= 1,22-A/D mos keladigan chiziqiy qiymati F- a= 1,22 • A- F/D, bu yerda a — teleskopning ajrata olish qobiliyatini ko'rsatadi va u odatda burchakiy sekundlarda beriladi. Agar A = 550 nmbo'lsa (yashilnurlar), u holda, a" =\4"/D (D— smlarda) va yulduzning difraksion gardishchasi radiusi r=0,67-F/D mikron.Maktab teleskopining (D=10 sm)ideal holda ajrata olish kuchi l,4"ga teng (odam ko'zining ajrataoUsh kuchi 60"). Bu teleskopning fokal tekisligida yulduz tasvirining radiusi r=0,0067 mmga teng bo'ladi. Demak, difraksiyahodisasi teleskopning ajrata olish kuchini chegaralaydi. Agar ikkita yulduz orasidagi burchakiy masofa Д< 2-abo'lsa, yulduzlar ustmaust tushadi. Bir xil yorug'likdagi, bir-biridan A"< 0,85a=12"/D burchakiy masofada bo'lgan ikkita yulduzni berilgan (D) teleskopda ajratib bo'lmaydi. Agar yulduzlaming yorug'ligi teng bo'lmasa, ajralmaslik chegarasi Д" kattalashadi. Demak, vizual nurlarda ajralish bo'lsa, ko'zning ajrata ohsh qobiliyati (~60") hisobga olishi zarur va teleskopni kattalashtirishi K>60 D/l 2—5 Dbo'lislii kerak. Berilgan teleskopda (D) ikkita bir-biriga eng yaqin joylashgan yulduzlarni ko'rinish sharti ideal teleskopda va ideal atmosfera sharoitida yuqorida keltirilgan shartlarda bajariladi. Real obyektivning nuqsonlari difraksion manzarani buzadi. Astronomik obyektivlarni yasashda uning nuqsonlari tufayli yulduz tasvirini kengayishi diffraksion gardishidan chetga chiqmaslik sharti qo'yiladi. Bu shart bajariladigan obyektivlarda yaxshi atmosfera sharoitida diffraksion manzarani ko'rish mumkin.

XULOSA
Hayotda inson hamisha ma’lum bir muammo yuzasidan eng maqbul qarorni qabul qilishdek mas’uliyatli ish bilan to’qnash keladi. Bu kabi muammolar iqtisoddan tortib tehnikagacha taalluqlidir.

Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bo‘lgan ta’lim muassasalarida tehsil olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm-ma’rifat sirlarini o‘rganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilde bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o‘quvchilar, yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu-intilishlarimiz bugunning o‘zida o‘z hosilini berayotganining guvohi bo‘lmoqdamiz.
Biz har bir shahar va tumanda kasb-hunar maktablari bunyod etish masalasiga nafaqat bugungi, balki ertangi kunimiz nuqtai nazaridan kelib chiqib yondashishimiz, ajratilgan mablag’ va resurslardan tejab-tergab, oqilona foydalanishimiz zarur.
Men mazkur malaka ishida astronomiya bo’limlari bilan qisqacha tanishdik, astrofizika haqida umumiy ma’lumotga ega bo’ldik, astrofizik tekshirish asboblari to’g’risida bilimlarga to’xtalib o’tdik, fizika va astronomiya fanlarini o’qitish jarayonida o’quvchilar o’quv – biluv faoliyatini faollashtirishga yordam beradigan interfaol metodlardan foydalanish haqida tushunchalarga ega bo’ldik. Malaka ishida astrofizikada olib borilayotgan tadqiqotlar, ularning dolzarbligi, hozirgi ilmiy tadqiqotlarning rivojlanishidagi o’rni, astrofizikaning bo’limlari to’g’risida umumiy ma’lumotga ega bo’ldik.
Malaka ishining birinchi bobida Astrofizika astronomiya fanining eng katta, yosh va rivojlangan bo’limlaridan biridir. Bu bo’lim xozirgi kunda alohida fan sifatida astronomiya fanidan ajralib chiqqan. Uning asosiy maqsadi fizika qonunlariga asoslangan xolda osmon yoritgichlarining, shuningdek Yer, Oy, Sayyoralar, Astroidlar, Kometalar, Meteroitlar, diffuz tumanliklar va materiyaning fizik xodisa va xossalarini, kimyoviy tarkibini, ularning yuza qatlamida ro’y berayotgan jarayonlarning fizik tabiatini, ichki tuzilishi va rivojlanishini o’rganadi. Amaliy astrofizikaning asosiy vazifasi osmon yoritkichlarining tekshirish vositalari va usullarini ishlab chiqish va amalda qo’llashdir. U teleskoplarni tuzilishi vazifasi va qo’llanilishini, uning kamchiliklari va bu kamchiliklarni yo’qotish yo’llarini teleskopga o’rnatiladigan qo’shimcha asboblar va nurlanishlarni qayd qiluvchilarning ishlash prinspilarini va asosiy ko’rsatkichlarini tekshirish usullarini va ular yordamida osmon yoritkichlarini fizik ko’rsatgichlarini o’lchashni o’rgatadi. Nazariy astrofizika kuzatish natijalarini nazariya bilan bog’langan xolda osmon yoritgichlarining modelini yaratadi va unda bo’layotgan fizik jarayonlar tabiatini ochib beradi. Bunda nurlanish qonunlariga yulduzlar atmosferasida energiyaning sochilishi, yutilishi xodisalariga asoslangan xolda yulduzlarning ichki qatlamini tuzilishini, uning hosil bo’lishi va rivojlanishini o’rganadi. Umumiy astrofizikaning asosiy vazifasi Quyoshning tuzilishi, aktivligi, atmosferasida kuzatiladigan jarayonlarni namoyon bo’lishi sababi va qonuniyatlari, sayyoralar va Quyosh sistemasiga kiradigan kosmik jismlarning tabiati, shuningdek yulduzlarning fizik xususiyati va qonuniyatlarini, ular sirtida ro’y berayotgan jarayonlar tabiatini, yulduzlararo muhitda tarqalgan chang va gazning fizik tabiati va kimyoviy tarkibini o’rganishdir. Ikkinchi bobda Teleskoplar turlari quyidagicha: Optik, radioteleskoplar, gamma, rentgen turli teleskoplardir. Bu teleskoplarning o’ziga xos yutuq va kamchiliklari, shuningdek xar biri uchun umumiy bo’lgan ko’rsatkichlari mavjuddir. Teleskoplar asosan qanday masalani xal qilinishiga qarab uning loyihasi chiziladi. Teleskopning asosiy maqsadi osmon yoritkichlaridan kelayotgan parallel nurlarni yig’ish va sifatli tasvir hosil qilishidir. Optik teleskoplarda nur yig’uvchi sifatida qabariq linza yoki botiq ko’zgu olinadi.