O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Muhammad al-Xorazmiy (783-850) va Ahmad al-Farg’oniy (taxm. 797-865) butun musulmon Sharqi va 
jahonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli hissa qo’shgan buyuk allomalardir. Muhammad al-Xorazmiy arab 
xalifaligining  poytaxti  Bag’dodda  «Donishmandlik  maskani»  («Bayt  ul-hikma»)  ga  rahbarlik  qilgan.  Uning 
«Astronomiya  jadvali»,  «Hind  hisobi  to’g’risida  risola»,  «Quyosh  soati  to’g’risida  risola»,  «Musiqa  haqida 
risola», «Tiklash va qarshi qo’yish hisobiga oid muxtasar kitob» kabi asarlarida algebra sohasiga asos solindi.  
Sharq  xalqlari  orasida  «Buyuk  matematik»  unvoniga  sazovor  bo’lgan  Ahmad  al-Farg’oniy  (taxm.  798  y.  da 
Quvada  tug’ilgan)  astronomiya  va  matematika  sohalarida  nom  taratdi.  Uning  «Samoviy  jismlar  harakati  va 
yulduzlar  fanining  majmuasi  haqida  kitob»,  «Astronomiya  asoslari»,  asarlarida  koinot  xaritasi  tuzildi.  Er  va 
fazoviy  sayyoralar  hajmi,  iqlimlar,  jo’g’rofiy  kengliklar  to’g’risida  kuzatuvchilar  orqali  asoslangan  yangi 
ma’lumotlar  berilgan,  ilm-fanning  yangi  yo’nalishlariga  asos  solingan.  Qo’lga  kiritilgan  ma’lumotlarni 
umumlashtirish,  tadqiqotda  hissiy  va  aqliy  mushohada  mushtarakligi  allomaga  xos  xususiyatlar  sifatida 
dunyoqarashni shakllantirishning muhim omillari bo’lib keldi va undan keyin yashagan ilm ahliga ta’siri sezilib 
turdi.  

---

Falsafa, tabiatshunoslik va tibbiyot tarixini Forobiy, Beruniy va Ibn Sinosiz tasavvur qilib bo’lmaydi.  Abu 
Nasr  Forobiy  (873-950)  –  musulmon  Sharqida  Arastudan  keyin  «ikkinchi  ustoz»  unvoniga  muyassar  bo’lgan 
yirik  mutafakkir  va  alloma.  Uning  qalamiga  160  dan  ziyod  asar  mansub  bo’lib,  ular  asosan  qadimgi  yunon 
olimlari  asarlaridagi  tabiiy-ilmiy  va  falsafiy  muammolar  sharhlash  hamda  bu  sohalarning  dolzarb  masalalarini 
tahlil qilishga bag’ishlangan. Mutafakkir olamni ikki ko’rinishda:  «Vujudu vojib» (olloh) va «vujudi mumkin» 
(barcha moddiy va ruhiy narsalar) misolida talqin qiladi, barcha narsalar «vujudi vojib» tufayli yashash huquqiga 
ega bo’ladi. Ular o’zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog’lanadi. Sababsiz oqibat bo’lmaganidek, oqibatsiz sabab 
ham bo’lmaydi, deydi Forobiy.  
Olam sifat, miqdor, javhar, aktsidentsiya (muhim bo’lmagan xossa), imkoniyat, zaruriyat va tasodifiyat, makon 
va  zamon,  harakat  va  rivojlanish  kabi  tushunchalarda  ifodalanadi.  Ular  fazoviy  jismlar,  aqlli  mahluq  (inson), 
aqlsiz  jonivorlar,  o’simliklar,  minerallar  va  to’rtta  unsur-suv,  olov,  havo  va  tuproq  kabi  oltita  ko’rinishda 
namoyon bo’ladi.  
Bilish  jarayoni  aql  va  sezgilar  orqali  yuzaga  keladi.  Bilishda  aql  va  mantiq  ilmining  maqomi  beqiyosdir.  Aql 
vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan 
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.  
Mutafakkir o’z asarlarida komil inson, fozil fuqaro, odil hukmdor, baxt-saodat, unga erishish yo’llari, davlatning 
xususiyatlari,  ahloqiy  va  aqliy  tarbiya,  ijtimoiy  istiqbol  to’g’risida  ilg’or  g’oyalarni  ilgari  surgan.  Forobiyning 
Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bo’lgan ta’siri sezilarli bo’lgan.