O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Zaruriyat  va  tasodif.  Ob’ektiv  olamni  bilishda  zaruriyat  va  tasodif  kategoriyasi  muhim  falsafiy-
metodologik  ahamiyatga  ega.  Zaruriyat  –  narsa  va  hodisalarning  vujudga  kelishi,  shakllanishi  va  rivojlanishini 
ta’minlaydigan  shart-sharoitlar,  munosabatlar  majmuasidir.  Tasodif  esa  –  zaruriyatning  namoyon  bo’lish 
shaklidir.  
Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning mushtarakligini va samaradorligini ta’minlaydi.  
Shu nuqtai nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning makon va zamondagi strukturaviy tuzilishini tashkil 
qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. Shuningdek, zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari 
tarzida tushunish lozim. Zaruriyat narsa va hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyatdan kelib chiqadi hamda 
ob’ektiv sabablar tizimiga asoslanadi. Masalan, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, bozor iqtisodiyoti 
munosabatlariga  o’tishi  tarixiy  obe’ktiv  zaruriyatdir,  uning  «o’zbek  modeli»  asosida  amalga  oshirilishi 
zaruriyatning  konkret  namoyon  bo’lishidir.  Bunda  tasodif  «sub’ektivlashtirilgan»  jarayon  sifatida  ko’zga 
tashlansa  ham,  ob’ektiv  hodisadir.  Chunki,  O’zbekistonning  tarixiy,  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va  ma’naviy 
rivojlanishining milliy xususiyatlari, bozor munosabatlariga o’tishning xarakterini belgilab beradi.  
Zaruriyatlar  tabiiy-tarixiy  rivojlanishning  ob’ektiv  qonuniyatlaridan  kelib  chiqib,  doimiy  o’zgarib  turadi. 
Zaruriyatlarning tasodiflar tarzida namoyon bo’lishi, o’z navbatida, boshqa hodisalar uchun zaruriyat maqomiga 
ega bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki, zaruriyat va tasodif o’rtasidagi bog’lanishlar sabab-oqibat munosabatlari 
xarakteriga mos keladi.  
Zaruriyat  va  tasodif,  kategoriyasiga  boshqa  kategoriyalar  kabi,  uni  aniqlash  va  baholashga  muayyan  sub’ekt 
ehtiyojlari,  manfaatlari  nuqtai  nazaridan  yondashiladigan  bo’lsa,  muqobil  qarashlar  vujudga  keladi.  Masalan, 
sobiq Ittifoqning parchalanib, mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy 
hodisa  deb  baholanib,  uning  zaruriy,  ob’ektiv  qonuniy  xarakteri  inkor  etilmoqda.  Vaholanki,  jamiyat 
taraqqiyotida hech qanday imperiyaning abadiy bo’lmasligini tarixiy tajribalar doimiy isbotlab kelgan. Demak, 
bunda biz zaruriyatni ko’rib turibmiz.  
Zaruriyat  va  tasodifning  aloqadorligi,  bog’lanishi  shundaki,  ular  bir-birisiz  mavjud  bo’la  olmaydi,  ya’ni 
zaruriyatning  muqarrarligi  tasodifga  ham  xosdir.  Shuning  uchun  falsafiy  adabiyotlarda  tasodiflarning 
muqarrarligi, tarixiyligi, sababiyligini, qonuniyligini inkor qiluvchi qarashlar g’ayriilmiydir.