O’zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi f arg’ona davlat universiteti

Olam aro muncha sigʻoru kibor,
Men boʻla-yu, sen boʻlu har kimki bor,
Borcha bu gʻam tigʻidin afgorbiz,
Borcha bu motamgʻa giriftorbiz.

Soʻnggi bekatda, oxirgi lahzada bu soʻzni aytishga kim qodir? Dengiz ustiga bostirib kelayotganini koʻrganda, qoʻrqqanidan imon kalimasini aytgan Firaʼvnni ham imon bilan oʻtdi deyish mumkinmi? Bir umr amal qilib, imon kalimasini tildan qoʻymay yashagan, soʻnggi lahzada esa bu soʻzni ayta olmay qolgan ulugʻ shayxlar-chi? Salla-yu chopon kiyib, zulmga fatvo berganlarchi? Dinlarini bekorchi gapga aylantirganlar, yaxshilik haqida soʻzamollik qilib, yaxshilikdan yuz oʻgirganlar xususida nima deyish mumkin? Ulugʻ shayxlar, qavm yoʻlboshchilari, oddiy odamlar, bular orasida sen va men barcha-barcha insonlar, qay biri hayotining soʻnggida imon keltirgan kishi maqomida dunyodan oʻtadi? Haqiqiy gʻam-qaygʻu mana shu! Kim bu gʻam tigʻidan qaygʻuga tushmasa, motam tutmasa uni yaqiyn kishi deb boʻlmas. Tabiiyki, Boyazidning muqtazoi holi juda yuksak. Shuning uchun ham u nozik bir nukta haqida soʻzlaydi:

Kim ichi bu gʻussada qon boʻlmadi,
Kimsaga bu nukta ayon boʻlmadi,
Kim chu vidoʼ aylagusi jon anga,
Hamrah oʻlur yoʻqsa yoʻq imon anga,
Chunki jahon ahliga bu boʻlsa hol.
Soʻzdaki debmen ne mahalli savol.

Mohiyatni anglaganlar bu qaygʻudan qon yutadi. Mohiyatni anglash bir tomondan saodat sari yetaklasa, ikkinchi tarafdan tanlanganlik juda ogʻir yukni yuklaydi. Yukni soʻnggi manzil sari koʻtarib borish mashaqqatini his ettiradi. Oʻngu soʻldan, ortu oldindan kelib, vasvasaga soluvchi, muhlat berilgan shaytonning hiylalarini koʻrsatadi. Hiylalar har qadamda, har lahzada bizlarni toʻgʻri yoʻldan ozdirishga qaratilgan. Faqat tanlangan solih bandalargina bu hiylalarga, nafs qutqulariga uchmasdan oxirgi bekat sari sekin-asta yaqinlashib boradi. Bu yoʻlda qiyinchiliklardan keyin yengilliklar bilan sinov boshlanadi. Dunyo bor tarovatlarini namoyish etadi. Obroʻ, amal, mashhurlik baʼzan kishi koʻzini koʻr qilib qoʻyadi. Qiyinchiliklarga sabr etganlar, kengchilik, yengillikda sabr qilishga ojiz boʻlib qoladi. Shayx Boyazid qaygʻusi ana shundan. Zero, muridning: “Key falak avjida xiroming sening,\\ Arsh fazosi uza goming sening”, – deyishidan ommaning Boyazidga qanday munosabatda ekanligi koʻrinib turibdi. Shayx mashhurlikning juda yuksak pallasiga koʻtarilgan. Odamlar, koʻpincha, mashhurlikning koʻr muxlislari sifatida oʻzlarini namoyon etadilar. Ilohiy oʻlchov insoniy oʻlchovlardan aksar hollarda farq qiladi. Baʼzan odamlar tasavvuridagi buyuk ishlar ilohiy tarozida arzimas, baʼzan bashar xayolidagi qiymatsiz narsa arsh oʻlchovlarida juda ulugʻ boʻlishi mumkin. Imon ana shunday, Yaratguvchi nazarida eng ulugʻ sifat, dunyoviy kimsalar nazdida esa hech narsa. Hatto imon keltirganlar ham hayoti-dunyo matosi oldida oʻzligini yoʻqotadi. Qutqu vasvasalarga uchadi. Robbisining ogohlantirishlarini unutadi. Kim imon mohiyatini anglab, yaqiyn imon egasiga aylansa, jon chiqar paytida imoni unga hamroh boʻladi. Kishi agar bunday darajaga erishmas ekan, imon undan uzoqlab ketadi. Soʻnggi lahzada imon kalimasini zikr etish shuncha qiyinlashadi.

Nihoyat Navoiy bu kichik hikoyani ikki bosqichda yakunlaydi. Birinchisi,

Yorab oʻshal tuhfani oxir nafas,
Ayla Navoiy ila hamrohu bas.
Qulligʻingga mahkam et imonini,
Aylagil imonidek aymonini.

Yaʼni, soʻnggi lahzada aytiluvchi imon tuhfasini, oxir nafasda imon bilan oʻta olish baxtini nasib et. Navoiyga imonini hamroh qil. Buning uchun esa umr davomida qul qulligini boʻyniga olib, Yaratguvchidan kelgan buyruq va qaytariqlarga amal qilmogʻi lozim. Tuhfani uni qadriga yetganlar biladi. Tanlanganlar uni asrab-avaylab soʻnggi manzil sari olib boradilar. Shunday zamonlar boʻladiki, bu tuhfa misoli bir choʻqqa aylanadi. Koʻtarganlarning qoʻllari kuyadi. Shunday zamonlar boʻladiki, bu tuhfani koʻtarganlar Ibrohim alayhissalomdek olovga tashlanadi. Yaqiyn imon sohiblarigina bu tuhfani oxirgi nafasgacha soʻnggi manzil sari koʻtarib bora oladilar. Bu tuhfani qoʻldan tushirish jahannam sari yetaklaydi. Navoiy qahramonlari hayotning eng qaynoq joyidan, abadiy kurash maydonidan olinadi. Zero inson va shayton oʻrtasidagi kurash to qiyomatgacha davom etadi. “Endi yerga tushinglar, to qiyomatgacha bir-biringizga dushmansiz”, – degan oyat shundan xabar beradi. Imon va imonsizlik, azaliy umuminsoniy muammo. Bu mummolar yechimi juda sodda, ayni paytda, haddan tashqari murakkab. Ijodkor shaxs, qanchalar talant sohibi boʻlishidan qatʼi nazar, umuminsoniy muammolarga ilohiy yechimlar bilan yondashmas ekan unutilishga mahkum. Bunday ijod, Navoiy tili bilan aytganda: “Xud asru behuda zahmat boʻlgʻay”. Shayx Boyazid haqida koʻplab rivoyatlar mavjud. Lekin Navoiy talqinidagi Boyazid boshqa rivoyatlardagi Boyaziddan oʻzgacha bir maqomi bilan ajralib turadi. Bunda Navoiy muloqotdan unumli foydalanadi va oʻzi ham bu muloqot ishtirokchisiga aylanadi. Bir tomondan, “Yo Rabb” deya Yaratuvchi bilan muloqotga kirishsa, ikkinchi tarafdan, oʻquvchi bilan dialogga kirishadi. Insonning Robbisi bilan kechadigan muloqoti, asosan, ichki dialogda yuz beradi. Bu muloqot matnga muhrlangach esa oʻquvchi bilan muloqot boshlanadi. Tinglovchida hayrat, tushunmaslik, bahsni vujudga keltiradi. Navoiyning har bir asaridan, hatto gʻazal va ruboiylaridan ham Boyazid va murid oʻrtasida kechgan muloqot shaklining hidi kelib turadi. Albatta, Navoiy bunda oʻz zamonidagi nazariy bilimlarga suyangan. Navoiy davrigacha Balogʻat ilmi Shayx Abdulqohir Jurjoniy, Sakokiy, Qazviniy, Taftazoniy kitoblarida toʻliq tizim sifatida shakllanib ulgurgan edi.

Yakunlovchi ikki bosqichdan ikkinchisi:

Soqiy, oʻlibmen, mayi imon ketur,
Jismima imon mayidan jon ketur.
Quyma bu kun jomima davron mayi,
Jonim ol, ogʻzimgʻa quy imon mayi.

Bu oʻrinda, mazmun ham Navoiy ijodining bosh gʻoyasi nimadan iborat ekanligini yaqqol koʻrsatib turibdi: Ey Soqiy, men hayoti-dunyo tashvishlaridan, jilvalaridan, vasvasalaridan oʻlib boʻldim. Uning qutqulari meni ado etdi. Menga imon mayini keltir va bu imon bilan oʻlik tanamga jon kirgiz, zero imonsiz tiriklikning oʻlimdan farqi yoʻq. Bu kun koʻnglimni dunyo orzu-havaslari, aylanib turgan davron mashhurliklari-yu boyliklari bilan emas, imon nuri bilan toʻldir. Chunki davron oʻz nomi bilan aylanib turguvchi. U toʻxtab qolmaydi, faqat undan topilgan imon lahzalarigina abadiyatga daxldor. Shunday ekan, jon nima oʻzi? Uni koʻtarib yurgan jism-chi? Jismimga imon mayidin jon keltir, yaʼni imon bilan uni tiriltir! Jonimni olar paytingda, jonim olu ogʻzimga imon mayini quy! Jonsiz jism qanday yoʻqlikka mahkum boʻlsa, imonsiz jon ham shunday keraksiz. Bunda zohiran imon kalimalarini aytib, qalbida tuymaganlar bilan imon koʻngildaligini bildirib, amal qilmaydiganlar oʻrtasida katta farq yoʻq.

Avj pardalariga koʻtarilgan bu misralar hol taqozosining juda yuksakligidan darak beradi. Muqtazoi holga munosib ravishda maqom ham juda baland. Ayni paytda, bu kichik hikoyadagi yakunlovchi misralar “Hayrat ul-abror”ning umumiy ruhiga, yana-da toʻgʻrirogʻi, “Xamsa” dostonlari bir butunligiga bogʻlovchi vazifasini oʻtaydi. Eʼtibor bersak, boʻlimlar soʻngida, hayratlar haddi aʼlosiga yetganda muallif mana shunday soqiyga murojaat uslubidan foydalanadi. Mumtoz adabiyotdagi “Soqiy” obrazini shayx Sakokiy mazhabiga koʻra istioratun bil-kinoya deyilsa, Shayx Abdulqohir Jurjoniy fikriga suyangan Qazviniy talqinida esa majozi aqliy hisoblanadi. Har ikki holda ham “Soqiy” soʻzi oʻzi qoʻyilgan maʼnodan boshqasiga dalolat qiladi. Bunda Sakokiyga koʻra, Soqiy soʻzi asl foildan kinoya vositasida oriyatga olingan va asl foilning bir sifati unga berilgan. Bu sifat – imon mayini keltirish. Imon mayini keltirish asl foildan, yaʼni Yaratuvchi tomonidan sodir boʻlishi mumkin. Mayxonada mayxoʻrlarga may ulashuvchi soqiydan emas. Qazviniy talqinida esa, biz Yaratuvchiga oyat va hadisda kelgan asmoi sifatlardan boshqa sifatlarni berishga haqimiz yoʻq. Shuning uchun, soqiy soʻzini Ollohning soqiysi, yaʼni majozi aqliy deb tushunishimiz lozim. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiy bu kichik hikoyada butun asarlariga singdirib yuborilgan nozik bir nuktadan soʻylaydi va nimani qanday tasvirlash lozimligini iʼjoz maqomida bizlarga koʻrsatib beradi. Aksar hollarda, baʼzi ijodkorlar nima haqida gapirishni topsalar-da, uni qanday ifodalashni bilmaydilar. Qanday ifodalashni bilganlar esa nimani sanʼatning bosh mohiyatiga aylantirishni anglab yetmaydilar. Navoiy esa neni mavzu qilib olishni ham, mavzuni goʻzal sanʼat darajasiga koʻtarishni ham hayratda qolar darajada toʻgʻri topa olgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati :

Aʼzamxon QOZIXOʻJA “Sharq yulduzi” jurnali, 2015–5

Muxtasar ul-maʼoniy hoshiyasi. 21-bet.
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/hayrat-ul-abror-hayratlari/
Saviya.uz