О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

 
2. MENEJMENTNI AXBOROT TA’MINOTINI TASHKIL ETISH 
 
Axborot bizga voqea-hodisalardan  xabardor  bо‘lish va boshqarishda 
samarali  qarorlar  qabul  qilish  imkonini  beradi.  Lekin  axborotni  о‘zini 
boshqarish,  ya’ni  uni  yig‘ish  va  undan  foydalanish  jarayonini,  yig‘ilgan 
axborot  resurslarini  boshqarish  va  axborot  ta’minoti  ta’minlash  talab 
etiladi. Ushbu boshqaruv vazifalari barcha tashkilotlar uchun о‘xshashdir. 
Tashkilot  darajasida  axborotga  bо‘lgan  ehtiyojlarini  о‘rganish,  axborotni 
rejalashtirish,  axborot  resurslarini  va  ulardan  samarali  foydalanishni 
boshqarish kerak. 

---

157
 
 
Menejmentda 
axborot 
ta’minotini  maqsadlari  va  vazifalari 
quyidagilardan iborat: 
-  boshqaruv  organlarining  axborotga  bо‘lgan  ehtiyojlarini  qondirish, 
ularga axborotlarni hujjatlar shaklida berish; 
-  tashkilotning  axborot  resurslarini  shakllantirish,  joylashtirish, 
tо‘ldirish, qо‘llab-quvvatlash, yangilash va ulardan foydalanish. 
Axborot  resurslarini  boshqarish  va  boshqaruv  faoliyatini  axborot 
bilan ta’minlash quyidagi vazifalarni hal qilishni anglatadi: 
-har  bir  darajadagi  va  boshqaruvning  har  bir  funksiyasi  doirasida 
axborot  ehtiyojlarini  baholash(boshqaruv,  ishlab  chiqarish  va  boshqa 
faoliyatni  axborot  bilan  qо‘llab-quvvatlashni  ta’minlash),  axborot 
iste’molchilarini  aniqlash,  axborot  tarkibi,  uning  aylanishining  davriyligi, 
axborotni  taqdim  etish  shakllari(diagrammalar,  grafikalar,  matnlar, 
jadvallar shaklidagi axborotlar rahbarlar uchun qulay bо‘ladi)ni aniqlash;  
-axborot  manbalarini  aniqlash,  ichki  va  tashqi  manbalardan 
axborotga kirishni ta’minlash; 
-axborotlarni yig‘ish, filtrlash, rо‘yxatga olish, qayta ishlash, saqlash, 
yangilash,  uzatish  va  ulardan  foydalanish  jarayonlari  va  vositalarini 
birlashtirish  hamda  tashkil  etish,  ushbu  vazifalarni  bо‘limlar  о‘rtasida 
taqsimlash; 
-axborot  oqimini  tashkil  etish,  axborotni  dolzarblini  ta’minlash, 
axborot oqimlarini (axborot-telekommunikatsiya tizimlari, dispetcherlik va 
monitoring  tizimlari,  yangi  AKT  larini  rivojlantirish  va  yaratish  hamda 
tashkilotning yagona axborot makonini bosqichma-bosqich shakllantirish) 
tashkil etish uchun  texnik vositalar majmuasini shakllantirish, turli-tuman 
(kо‘p platformali) majmualarda axborotni boshqarishni ta’minlash; 
- ma’lumotlarni boshqarish tizimlarini yaratish, axborot majmualarini 
saqlashni  tashkil  etish,  axborotdan  bir  necha  marta  foydalanishni 
ta’minlash; 
- yagona hujjat tizimini shakllantirish, hujjat aylanishini va hujjatlarni 
shakllantirishning  texnologik  jarayonlarini  ishlab  chiqish,  hujjatlarni 
tuzish,  rasmiylashtirish,  rо‘yxatga  olish,  tasdiqlash  va  tasdiqlash  tartibini 
belgilash, kо‘rsatkichlar sonini va axborot oqimlari hajmi(hujjatlar soni va 
hujjatlar aylanmasi hajmi)ni ratsionalizatsiya
64
 qilish; 
-  axborot-kommunikatsiya  tizimini  shakllantirish  va  ulardan 
foydalanish;  
                                                           
64
  Ratsionalizatsiya  (lotin.  rationalis-oqilona,  lat.  ratio-aql)  -  fikrlash  jarayonida  faqat  qabul  qilingan 
ma'lumotlarning  bir  qismini  ishlatadigan  psixologik  himoya  mexanizmi  va  faqat  o'z  xatti-harakati  yaxshi  nazorat 
qilinadigan  va  ob'ektiv  sharoitlarga  zid  bo'lmagan  xulosalar  chiqariladi,  Manba:  https://ru.wikipedia.org/
 
Рационализа́ция
 

---

158
 
 
 - tizimlar va menejerlar, tendensiyalarni baholash, prognozlarni ishlab 
chiqish,  qarorlar  va  harakatlarning  muqobillarini  baholash,  strategiyani 
ishlab chiqish uchun axborotdan foydalanishni tashkil etish. 
Har  qanday  tashkilot  boshqa  tashkilotlar,  odamlar,  jamoat 
birlashmalari  va  texnologik,  ijtimoiy,  iqtisodiy,  huquqiy  va  boshqa 
munosabatlar  bilan  davlat  tomonidan  tashkil  etilgan  tashqi  muhitda 
mavjud.  Xuddi  shu  tashkilot  о‘z  ichki  muhitini  yaratadi  ichki  muhit 
korxonaning tarkibiy bо‘linmalari va u yerda ishlaydigan odamlar va ular 
о‘rtasidagi texnologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa munosabatlar tо‘plami 
tomonidan shakllantiriladi. 
Ichki  axborot  manbalari  tashkilot  ichidagi  birliklarni  ifodalaydi.  Ular 
rejalashtirilgan  nazorat,  hisob,  ilmiy-texnik,  analitik  va  boshqa 
ma’lumotlarni ishlab chiqaradi. 
Ushbu  ma’lumotlar  bir  joydan  ikkinchi  joyga  uzatiladi  va  kundalik 
faoliyatda ishlatiladi: 
- tezkor amalga oshiriladigan ishlar uchun mо‘ljallangan tranzaksiya
65
 
tizimlari; 
- ichki elektron hujjat tizimlari; 
- axborot va hujjatlarni elektron saqlash; 
- qog‘ozli hujjat aylanishini va qog‘ozdagi hujjatlarni tashish; 
Ichki muhit ma’lumotlari - odatda aniq, tо‘liq, moliyaviy va iqtisodiy 
holatni  aks  ettiradi.  Ichki  muhit  ma’lumotlarini  qayta  ishlash  standart 
rasmiylashtirilgan  ketma-ketliklar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Ichki 
ma’lumotlarning namunalari: odamlar, mahsulotlar, xarajatlar, shikoyatlar, 
xizmatlar,  texnologik  jarayonlar,  mahsulotni  qо‘llash  sohalari,  sotish 
usullari va sotish texnikasi, yetkazib berish, tarqatish kanallari. 
Tashqi  muhit  ma’lumotlari  -korxona  tashqarisida  faoliyat  yuritadigan 
iqtisodiy  va  siyosiy  subyektlar  va  ular  bilan  munosabatlarni  aks  ettiradi. 
Ular  korxonaning  mijozlar,  yetkazib  beruvchilar,  vositachilar,  kasaba 
uyushmalari  raqobatchilari,  davlat  organlari  va  boshqalar  bilan  iqtisodiy, 
ijtimoiy, texnologik, siyosiy va boshqa munosabatlaridir. 
Tashqi axborot manbalari quyidagilar bо‘lishi mumkin: 
-
 
qonun  chiqaruvchi  va  tartibga  soluvchi  organlar  (soliq  organlari 
qonunlari, qarorlari, xabarlari va boshqalar); 
-
 
korxona  mijozlari  va  hamkorlari  (ilmiy  bilimlar,  ixtirolar, 
texnologiyalar haqidagi  ma’lumotlar, yetkazib beruvchilar, iste’molchilar, 
                                                           
65
  "Tranzaksiya"  atamasi  lotin  tilidan  kelib  chiqqan  va  to'g'ridan-to'g'ri  tarjima  qilinganida  "almashinuv"  yoki 
"bajarish" degan ma'noni anglatadi, Manba: 
https://wikifin.ru/tranzaktsiya-chto-eto-takoe-prostymi-slovami/
  

---

159
 
 
hamkorlar,  konsalting  firmalari,  banklar  haqidagi  ma’lumotlar  va  shu 
kabilarni о‘z ichiga olgan texnologik va ilmiy-texnik ma’lumotlar); 
-
 
axborot  agentliklari  (iqtisodiyotning  holati  haqida  umumiy 
ma’lumotlar  va  axborot-tahliliy  materiallar,  ixtisoslashtirilgan  jurnallar, 
gazetalar, Internet-resurslardagi ixtisoslashgan iqtisodiy ma’lumotlar); 
-
 
raqobatchilar (narxlar, harakatlar va boshqalar haqida ma’lumot ); 
-statistikani 
hisobga 
olish 
organlari 
(statistik 
tadqiqotlar 
ma’lumotlari). 
Tashqi  muhitdan  olingan  ma’lumotlar  kо‘pincha  taxminiy,  notо‘g‘ri, 
tо‘liq  bо‘lmagan,  ziddiyatli,  ehtimollik  xususiyatiga  ega  bо‘ladi.  Bunday 
holda, u nostandart ishlov berish tartib-qoidalarini talab qiladi. 
Tashqi 
ma’lumotlarning 
namunalari: 
bozor, 
raqobatchilar, 
mamlakatning  biznes  muhitidagi  о‘zgarishlar  va  xalqaro  bozorlarning 
holati,  xaridorlar,  talab,  tovarlar  bahosi,  mijozlar  va  raqobatchilarning 
talablari,  qonunchilikdagi  о‘zgarishlar,  tezkor  iqtisodiy  yangiliklar, 
valyuta, fond, veksel, kredit bozorlari, analitik ma’lumotlar va boshqalar. 
Turli  ichki  va  tashqi  manbalardan  foydalanish  odatda  doimiy  emas. 
Axborotni  taqdim  etish  doirasida  axborotni  kiritish  va  uzatish  mumkin, 
ya’ni quyidagi tarmoqlar orqali uzatiladi: 
-
 
global tarmoqlar; 
-
 
korporativ va mahalliy kompyuter tarmoqlari; 
-
 
qog‘oz hujjat uzatish tizimlari. 
Axborotni saqlashning asosiy talablari va xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: 
- yaxlitlik; 
- obyektiv ma’lumotlar yо‘nalishi; 
- tarixiy, integratsiya; 
- vaqt о‘zgarmasligi; 
Axborotga  bо‘lgan  ehtiyojlarini  qondirish  axborotni  qayta  ishlash  va 
tahlil  qilish  asosida  amalga  oshiriladi.  Ushbu  harakatlar  rejali  tartibda  va 
axborot sо‘rovlari doirasida amalga oshiriladi: 
-
 
oddiy va murakkab (kо‘p tomonlama) sо‘rovlar; 
-
 
rasmiylashtirilgan va norasmiy, о‘zgartirilmagan sо‘rovlar. 
Rasmiylashtirilgan sо‘rovlar asl va chiqish ma’lumotlarining oldindan 
belgilanishi,  shuningdek,  birinchi  bо‘lib  olingan  algoritmning  aniqligi 
bilan tavsiflanadi. Axborotni qayta ishlash uchun bunday tartib-qoidalarni 
tanlash  ularni  rasmiylashtirishga  va  kelajakda  avtomatlashtirishga  imkon 
beradi. Faqatgina tashkilotda ishlatiladigan axborot texnologiyalari buning 
uchun  infratuzilmani  ta’minlay  oladimi  degan  savol  tug‘iladi.  Agar 

---

160
 
 
rasmiylashtirilgan  harakatlar  avtomatlashtirilgan  bо‘lsa,  unda  norasmiy 
tasodifiy sо‘rovlarni qayta ishlash juda oson kechadi. 
Axborot bilan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: 
- konvertatsiya qilish, kerakli shaklda taqdim etish; 
- axborotni biznes obyektlarining jami sifatida talqin qilish (mizojlar, 
shartnomalar va boshqalar); 
-  analitik  ish,  tartiblanmagan  va  kuchsiz  tartiblangan  axborotlarni 
tahlil qilish; 
- prognozlashtirish; 
-    modellashtirish  (axborot,  moliyaviy,  matematik  va  evristik 
modellar,  vaziyatlar  va  jarayonlarni  modellashtirish,  biznesning  adaptiv 
modellari); 
- qaror qabul qilishga yordam berish. 
Axborotni  qayta  ishlash  natijasida  hujjatsiz  ma’lumotlarga  ega 
bо‘lgan hujjatlar va hisobotlar tuziladi hamda ular boshqaruv organlariga 
taqdim etiladi. 
Axborot bilan ishlashning ushbu bosqichi uchun asosiy talablar: 
-
 
muvaffaqiyat  nafaqat  kontent  bilan,  balki  axborotni  taqdim  etish 
shakli bilan ham bog‘liqligini tushunish kerak; 
-
 
axborot  bilan  ta’minlashni  qо‘llab  -  quvvatlashni  tashkil  etishda 
foydalanuvchi interfeysi uchun tо‘g‘ri talablarni shakllantirish kerak; 
-
 
taqdimot jadvallarini ishlatish kerak. 
Menejmentni axborot bilan ta’minlash har qanday tashkilot uchun eng 
muhim  vazifalardan  biri  hisoblanadi.  Bundan  tashqari,  zamonaviy 
sharoitda  kо‘plab  korxonalar  uchun  axborot  ta’minoti  tizimi  texnologik 
jarayonni  tashkil  etish  vazifalarini  hal  qiladi  va  ishlab  chiqarish 
xususiyatiga ega.