О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

5. RAHBAR MEHNATI SAMARADORLIGI 
 
Rahbar  mehnatining  joriy  natijalari  ishga  doir  joriy  jarayonlarni 
tartibga solishdagi oqibatlarga borib taqaladi. Agar rahbar ishga doir joriy 
jarayonlarning  tо‘g‘ri  yechimini  topishga  yо‘naltirgan  bо‘lsa,  joriy 
natijalarning  ijobiylik  darajasi  yuqori  bо‘lib,  bu  о‘z  navbatida 
samaradorlik  kо‘rsatkichlariga  ta’sir  kо‘rsatadi.  Aksincha  holatlarda 
ijobiylik  darajasi  past  bо‘lib,  jamoani  boshqarish  qiyinlashadi.  Bularning 
barchasi  rahbarning  mehnat  faoliyatiga  bog‘liq.  Rahbar  mehnatining 
samaradorligi  uning  о‘z  mehnatini  tо‘g‘ri  tashkil  qilishidir.  Rahbar 
mehnatini  maqsadga  muvofiq  tashkil  qilish  uning  о‘z  vazifalirini  va 
mehnati  tarkibini  mukammal  bilishiga  bog‘liqdir.  Ana  shunda  unga  о‘z 
mehnatini  takomillashtirish  imkoniyati  tug‘iladi.  Bunday  sharoitlarda 
rahbar  menejment usullarini turlicha  muqobillikda qо‘llay oladi va bunga 
qobiliyati  yetarli  hisoblanadi.  Bundan  tashqari  agar  rahbar  qobiliyatidagi 
ustuvorlik  jihatlari  kо‘pqirrali  hisoblansa,  u  holda  boshqaruvchilik 
sohasida  yangiliklar  va  innovatsion  jarayonlarni  ham  keng  qо‘llash 
imkoniyatiga ega bо‘ladi. 
Kо‘rinib  turibdiki,  menejment  tizimida  rahbarning  faoliyati  muhim 
о‘rin  egallaydi.  Bu  esa  о‘z  xarakteri  bо‘yicha-siyosiy  va  klassik 
faoliyatdir.  Rahbar  davlat  kо‘rsatmalarini  rо‘yobga  chiqaradi,  u  xо‘jalik 
tizimida davlatning vakili hisoblanadi. Boshqacha qilib  aytganda, haqiqiy 
rahbar  –  ushbu  jamoaning  ilg‘or  kishisi  bо‘lib,  u  о‘z  korxona  va 
tashkilotining  foydasini  kо‘zlovchi  va  korxona  sha’nini  himoya  qiluvchi 
shaxsdir. Demak, rahbar shaxsni tavsiflashda ikki xil yondoshuvni hisobga 
olish kerak, bu ham bо‘lsa, makro va mikrokо‘lamga xos boshqaruvchilik 
xususiyatlaridir. Kompaniya rahbari о‘zining boshqaruv apparatiga, kasaba 
tashkilotiga suyangan holda va ularning yordami asosida faoliyatini davlat 
tomonidan  belgilangan  reja  topshiriqlarni  bajarishga  yо‘naltiriladi. 
Rahbarning  boshqa  xodimlardan  farqi  uning  boshqaruv  qarorlarini  ishlab 
chiqish,  joriy  qilish  va  ularning  bajarilishini  nazorat  qilishdan  iborat. 
Rahbarning  mehnat  faoliyati  asosan  uchta  yо‘nalishdan  tashkil  topadi:  − 
texnik-iqtisodiy, − ijtimoiy-tarbiyaviy, − tashkiliy boshqaruvdir. 

---

180
 
 
Rahbar 
texnik-iqtisodiy 
va 
ijtimoiy-tarbiyaviy 
muammolarni 
ma’muriy-boshqaruv  faoliyati  davrida  hal  qiladi.  Ana  shu  faoliyat  rahbar 
mehnatining  asosiy  mezoni  hisoblanadi.  Menejment  usullarini  qо‘llash 
nafaqat 
xodimlarga 
nisbatan 
balki, 
texnologik 
jarayonlarni 
tashkillashtirishga  nisbatan  ham  amalga  oshirilishi  talab  etiladi.  Rahbar 
mehnatining  muvaffaqiyatlari  uning  faoliyatining  boshqaruv  jarayonida 
tо‘g‘ri  yо‘nalishlarni  tanlashiga  bog‘liq.  Agar  rahbar  asosiy 
yо‘nalishlardan  chetlansa,  unda  u  muhim  ishlab  chiqarishga  oid 
masalalarni  unutishi  mumkin.  Bu  esa  о‘z  navbatida  turli  muammolarni 
keltirib chiqarishi tabiiy holdir.  
Hozirgi  globallashuv  davriga  kelib,  menejmentning  murakkablashuvi 
tufayli  rahbar  xodimning  roli  va  mas’uliyati  tobora  oshmoqda.  Bu  esa 
ularning  kasb  qobiliyati  tayyorgarligi,  qolaversa  amaliyotda  orttirgan 
tajribasiga  juda  bog‘liq.  Masalan,  bozor  munosabatlarini  shakllantirish 
tegishli  muhitnitalab  qiladi.  Jumladan,  tovar,  pul  bozorlarida  va  mehnat 
resurslari  bozorida  xо‘jalik  yurituvchi  subyektlar  о‘rtasida  о‘zaro  aloqani 
ta’minlaydigan 
bozor 
infratuzilmasi 
doim 
ishlashi 
kerak. 
Kompaniyalarning  boshqaruvini  tashkil  etishda  bozor  infratuzilmalaridan 
unumli  foydalanish  chora-tadbirlari  uzluksiz  qо‘llanib  borilishi  kerak. 
Alohida qayd etish kerak, bizning iqtisodiy taraqqiyotimizning birdan- bir 
yо‘li – bu bozor munosabatidir. Tabiiyki, bu bozor munosabatlarida yangi 
boshqaruv  uslublari  qо‘llaniladi.  Madaniy  taraqqiyot  darajasi  yuqori 
bо‘lgan  davlatlarning  va  bu  yо‘nalishda  birinchi  qadamlar  qо‘yayotgan 
mustaqil  davlatlarning  bozor  iqtisodiyoti  davrini  tahlil  qila  turib,  bizdagi 
boshqaruv uslublarini aniqlab beruvchi ba’zi bir xususiyatlar va belgilarni, 
shuningdek, guruh belgilarini ajratib kо‘rsatish mumkin. Xususiyatlarning 
birinchi guruhi – bu iqtisodiy fikr yuritishning yangi turi bо‘lib, u yoki bu 
tavsiflarni faoliyat tomonini qayta baholanishini о‘z ichiga oladi. Yangicha 
iqtisodiy  fikrlashni  taqazo  etadi.  Fikrimizcha,  bozor  iqtisodiyoti  yangi 
turdagi iqtisodiy munosabatlarga, erkin tadbirkorlikka asoslanadi.  
Shuning  uchun  bozor  muhiti  sharoitlarida  rahbar  idoralarning  bozor 
subyektlariga  aralashishi  chegaraviy  holatda  bо‘lishi  talab  etiladi.  Chunki 
bozor 
munosabatlarini 
shakllanishida 
ishbilarmonlarni 
(rahbar, 
tashkilotchi, 
mutaxassislarni) 
tayyorlash 
zarurki, 
ular 
iqtisodiy 
munosabatlarda  ishtirok  etib  samara  keltirishga  harakat  qilishi  kerak. 
Bunday  muhitdagi  boshqaruvda  о‘z-о‘zini  boshqarish  tendensiyalari 
kuchayib  boradi.  Tadbirkorlik,  ishda  faollik,  erkinlik,  yaxshi  ishga  va 
maoshga intilish kabi sifatlar birinchi darajali rol о‘ynaydi. 

---

181
 
 
Ishlab  chiqarish  korxonalarida  rahbar  mehnatini  tashkil  etish  о‘ziga 
xos  jihatlarga  ega.  Rahbar  о‘z  qо‘l  ostidagi  xodimlarga  iliq  munosabatda 
bо‘lishi,  xodimlarning  о‘z  ishlarini  yuqori  sifatli  qilib  bajarishini  va 
kо‘tarinki  ruhda  ishlashlarini  ta’minlaydi.  Rahbarlarning  xodimlar  bilan 
ishlash jarayonida ularning holatlarini va shaxsiy xususiyatlarini inobatga 
olish,  ularning  qalbiga  yо‘l  topa  bilishi,  uning  bilim  darajasiga,  muomala 
madaniyatiga  bog‘liqdir.  Bu  kabi  xususiyatlarga  ega  bо‘lgan  rahbarlar 
о‘zlari  boshqarib  turgan  jamoalar  oldiga  qо‘yilgan  murakkab  masalalarni 
tо‘g‘ri  hal  qilishga  va  rejalarni  yuqori  samarali  qilib  bajarishga  qodir 
bо‘ladilar. Deyarli barcha korxonalarda rahbar mehnatini tashkil etishning 
alohida yо‘nalishlari mavjud bо‘lib, bu yо‘nalishlar har bir rahbarning ish 
faoliyatini u yoki bu darajada belgilaydi: 
 1.  Rahbarning  ish  vaqtini  taqsimlash.  Ish  vaqtini  maqsadga  muvofiq 
tashkil  qilish  rahbar  mehnatini  takomillashtirishning  asosiy  omilidir. 
Bunda  asosan  ishga  sarf  qilinadigan  vaqt  tahlil  qilinadi.  Bunday  tahlilni 
tez-tez  takrorlab  turish  ijobiy  samara  keltiradi.  Ish  kuni,  ish  xaftasi,  un 
kunlik,  oy  va  yillar  tahlil  asosi  bо‘ladi.  Kundalik  tahlil  natijalarini 
rahbarning  о‘zi  nazorat  qilib  turish  lozim.  Bir  necha  tahlillar 
о‘tkazilgandan keyin rahbar uchun manzara oydinlashib, aniq ma’lumotlar 
olinadi.  Rahbar  bu  ma’lumotlar  asosida  ish  vaqtidan  qanchalik  tо‘g‘ri 
foydalanayotganligni,  asosiy  ishlar  uchun  sarf  qilinayotgan  vaqti  va 
ularning  meyorini  aniqlaydi.  Tahlil  natijasiga  kо‘ra  bajarilayotgan  ishlar 
uning  vazifasi  doirasiga  tegishli  yoki  tegishli  emasligini  ham  aniqlashi 
mumkin.  Bu  natijalar  rahbarning  ish  vaqtini  tо‘g‘ri  va  unumli  bо‘lishiga 
xizmat  qiladi.  Rahbarning  ish  vaqtini  tashkil  qilish  uning  ma’ruzalari 
rо‘yxatini tuzishdan boshlanadi. Bu rahbar bajaradigan ishlarni о‘z ichiga 
oladi. 
2.  Rahbarning  xizmat  yuzasidan  xodimlar  bilan  uchrashuvlari. 
Uchrashuvlar  boshqaruv  ishining  bir  qismi  hisoblanadi.  Bu  vaqtda  rahbar 
huzuriga  boshqa  kishilarning  maqsadga  nomuvofiq  ishlar  bilan  tez-tez 
kirib  turishi  uning  ish  faoliyatiga  putur  yetkazish,  rahbar  xodim  bilan 
kо‘zda  tutilgan  suhbatni  о‘tkaza  olmasligi,  xodim  esa  kо‘ngildagi  fikrini 
tо‘liq bayon kila olmasligi  mumkin.  Xodimlarning rahbar huzuriga kirib-
chiqishini maxsus jadval orqali tashkil qilish maqsadga muvofiq keladi.  
3.  Rahbarning  xodimlar  bilan  suhbatlashishi.  Suhbatlarni  ma’noli, 
madaniyatli  va  kerakli  mavzuda  о‘tkazish  ham  rahbarning  malakasidan 
darak  beradi.  Suhbatni  reja  asosida  tuzish  kerak.  Birinchi  navbatda, 
suhbatning  vazifasini  (mehnat  intizomini  mustahkamlash,  unumdorligini 
oshirish, rag‘batlantirish va hokazo), suhbatni olib borish usulini (nimadan 

---

182
 
 
boshlash,  nimalarni  gapirish  va  hokazo)  va  uni  о‘tkazish  vaqtini  aniqlash 
maqsadga muvofiq bо‘ladi.