O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti qo’lyozma huquqida udk

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

Qo’lyozma huquqida

UDK 681.3.06:004.42

Ro’ziyeva Gulshahar G’ulomovna

PROLOG tilini tabiiy tillarni qayta ishlash (CNLP)ga qollanilishi

Mutaxassislik: 5А130202 - “Amaliy matematika va axborot texnologiyalari”

Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan

DISSERTATSIYA

Ilmiy rahbar:

f.mf.n. dots. T.B. Boltayev

Buxoro-2014y.

Mundarija

Kirish ……………………………………………………………………….. 4

I bob. Mantiqiy dasturlash haqida…………………………..…................. 8

1. Prolog tili gramatikasi…………………………………………………... 8

1.1Predikatlar……………………………………………………….……... 10

1.1.2 Predikatni jadval ko’rinishida tasvirlanishi……………………….... 13

1.2 Determinizm……………………………………………………………. 16

1.3Prolog dasturining ko’rinishi……………………….………………….. 17

1.4 Prolog dasturida dasturlarning ishlashi……….…………………….... 18

1.5 Ikki sonni yig’indisini hisoblovchi dastur………………………….... 19

Ibob xulosasi……………………………………………………………….. 25

II BOB. Prolog tili va yuqori tabiiy tillardagi mantiqni qayta ishlash…...... 26

2.1 Ro’yxat…………………………………………….…………………... 26

2.2 Ro’yxat bilan ishlashda rekursiv sxemadan foydalanish....................... 27

2.3 Ro’yxat bilan sxemadan foydalanish…………………..………........ 28

2.4 Klaviaturadan so’z kiritish…………………………………………….. 30

2.5 Satrda bo’sh joy qoldirib yulduzcha(*) qo’yish dasturi.………...... 31

2.6 Ro’yxat uzunligini hisoblash………………………………………….. 35

2.7 O’rta arifmetikni hisoblovchi dastur…………………….………….. 37

II bob xulosasi……………………………………………………………… 43

III bob Ingliz va Nemis tillari uchun tarjimon yasash mantiqiy asoslari… 44

3.1 Proyekt yasash…………………………………………………………. 44

3.2 German sinfi…………………………………………………………… 46

3.3 English sinfi …………………………………………………...………. 48

3.4 Sinflarni bog’lash……………………………………………………… 50

3.5 Chiqaruv daraxtini yasash…………………………………………….. 52

III bob xulosasi…………………………………………………………….. 52

Xotima……………………………………………………………………… 54

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………….. 55

Kirish

XXI asr kompyuter texnologiyalari, ilg’or pedagogika va axborot texnologiyalari (internet), yuksak tafakkur , fan va texnikaning jadval taraqqiyot asri bo’ladi. XXI asr boshiga kelib, “Elektron ta’lim”, “Elektron boshqaruv”, “Ochiq ta’lim”, “Masofaviy ta’lim”, “Axborotlashgan ta’lim” kabi tushunchalar hayotimizga kundan kun singib bormoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov so’zlari bilan aytganda, “hozirgi axborot kommunikatsiyasi, kompyuter texnologiyalari asrida, internet kundan kunga hayotimizning barcha javhalariga tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustivor bo’lib borayotgani haqida gapirib o’tirishga hojat yo’q”

Mantiqiy dasturlash , mantiqiy hisob jarayoni, predikatlar algebrasi va bularni qo’llab quvvatlovchi formallatasiya- Prolog dasturlash tili haqida so’z yuritiladi. Prolog dasturlash tilining asosiy funksional imkoniyatlari misollar orqali ko’rsatiladi. Prolog dasturlash tili quyidagi xususiyatlarni o’z ichiga oladi.

Masalan:

1.Prolog tili deklarativ dasturlashni kuchli rivojlantirgan ilk qadam - mantiqiy dasturlash tilidir.

2. Prolog deklarativ til, yani prolog dastur aniq hisoblash usuli bilan bog’liq bo’lmasdan, static hisoblanadi.

3. Prolog tilida fikr yuritish va dasturlash traditsion fikrlash va traditsion dasturlashdan juda katta farq qiladi.

Prolog tili asosiy tushunchalari haqida, Prolog dasturining ko’rinishlari, qanday ishlashi, qiymat berish, reduksiya, iterativ reduksiya, rekursiv reduksiya, ro’yxatlar bilan ishlash tamoyillari va ularni qo’llanilgan misollar: o’rta arifmetik hisoblash, so’zlarni qo’shib gap tuzish satrni sanash, 2ta sonning yig’indisi yoki ko’paytmasi kabi dasturlarni ko’rib chiqamiz.

Avval bu ish bilan qiziqgan olimlar juda ko’p bo’lgan. Shular jumlasidan Елену Ефимову (Elena Efimova), Марка Сафронова (Mark Safronov), Томаса де Бура (Thomas W. de Boer), Стюарта Камминга (Stuart Cumming), Роуз Шапиро (Rose Shapiro), Юрия Ильина (Yuri Ilyin), Рени Кари (Reny Cury), Филиппа Аполинария (Philippos Apolinarius), Томаса Линдера Пулса (Thomas Linder Puls) и Елизавету Сафро (Elizabeth Safro).

Hozirgi vaqtga kelib Mantiqiy dasturlash tiliga juda katta ahamiyat berilmoqda. Shu qatorda Visual Prolog dasturi ham bizning informatika, kompyuter sohamizda juda katta o’rin egallaydi. Visual Prolog dasturini ishlatish, tekshirish,bu dasturlarni qanday ishlashi, nimalardan tashkil topgani desertatsiyada ko’rsartib o’tilgan. Prolog tili asosiy tushunchalari haqida, Prolog dasturining ko’rinishlari, qanday ishlashi, qiymat berish, reduksiya, iterativ reduksiya, rekursiv reduksiya, ro’yxatlar bilan ishlash tamoyillari va ularni qo’llanilgan misollar ,o’rta arifmetik hisoblash, so’zlarni qo’shib gap tuzish satrni sanash, 2ta sonning yig’indisi yoki ko’paytmasi kabi dasturlar bilan tanishamiz.

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov takidlaganidek,”Fanning vazifasi kelajagimiznng shakl shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini , tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat… Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy bir qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim ”.