O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

CHEKLASHMACHOQLAR.  O‘zbek  bolalari  orasida  shunday  o‘yinlar 
ko‘pki,  aksariyati  jiddiy  musobaqa  xarakteriga  va  ichki  qonun-qoidalarga  ega. 
Bolalar shu qonun-qoidalarga g‘ayriixtiyoriy tarzda amal qiladilar va bu  jarayonda 
ichki  intizom,  tartiblilik  va  o‘ynash  huquqi  mas’uliyatini  sezish  ruhida 

---

58 
 
tarbiyalanadilar. Bunday ichki qoidalardan biri – o‘ynagani to‘planishgan bolalarni 
ikki raqib guruhga taqsimlash masalasidir. Bu jiddiy masala bo‘lib, bolalar uni aniq 
ichki intizom, tartib va quvnoqlik bilan hal qilishda cheklashishga amal qiladilar. 
Cheklashish  xalqimiz  orasida  qadimdan  ma’lum.  M.Qoshg‘ariy  “cheklashdi” 
so‘zining  “qur’a  tashlash”  ma’nosi  borligini  qayd  etgan.  O‘tmishda  qur’a  tashlab 
tole sinashgan, fol ochib taqdirni oldindan bashorat qilganlar. Folbinlar faoliyatida 
qur’a  tashlab  fol  ochish  an’anasi  hamon  uchraydi.  Qur’a  tashlash  hozirgi  zamon 
sportida  ham  keng  qo‘llanilmoqda.  Bu  o‘yindagi  cheklashish  asosida  yuzaga 
kelgan. 
Cheklashish bo‘lajak ikki raqib guruh onaboshilari tanlangandan so‘ng amalga 
oshiriladigan o‘yin muqaddimasi bo‘lib, ko‘p hollarda qur’a tashlash yo‘li bilan hal 
qilinishi an’anaviydir. 
Cheklashmachoqlar  odatda  ikki  bolaning  o‘zaro  yashirincha  kelishuvi  –  til 
biriktirib  o‘zlariga  yasama  “ot  qo‘yish”lari  asosida  yuzaga  keladi.  Bu  ular  va 
onaboshi  o‘rtasidagi  savol-javobning  sirliligini  ta’minlaydi.  Cheklashmachoqlar 
aksaran onaboshiga murojaat qilish bilan boshlanadi. 
–  Matti, matti, 
Kimning   navbati? 
–  Meniki.  
(Onaboshilardan  biri): 
–  Toji tillo xo‘rozni olasanmi 
Yo chala mullo tovuqnimi? 
–  Toji tilla xo‘rozni! 
–  Men-toji tillo xo‘roz. 
–  O‘t men tomonga. 
Bunday cheklashmachoqlar murojaat va savoldan iborat bo‘lishsa-da, savol hal 
qiluvchi  ahamiyatga  ega.  Savollar  to‘liqsiz  gap  shaklida  bo‘lib,  hamisha  ikki 
qismdan  tashkil  topadi  va  o‘zaro  so‘roq  intonatsiyasi  asosida  yo,  yoki,  yoxud 
bog‘lovchilari vositasida bog‘lanadi: 
–  Ho‘ppoqni olasanmi,  yo so‘poqni? 
–  Tayloqni olasanmi,  yo toychoqni? 
Murojaat shunchaki onaboshiga qaratilgan bo‘lmay, balki uning tashqi ko‘rkini 
tavsiflash motiviga ham ega: 
–  Onaboshi, onaboshi, 
Yigitlarning qalamqoshi. 
Nima yeysan, ne olasan? 
Atalami?  Palov oshi? 
Bunday  hollarda  murojaat  va  savolni  “Nima  yeysan?”, “Ne  olasan?”,  “Kimni 
olasan?” singari qo‘shimcha savollar o‘zaro bog‘laydi, shu asosda savolning so‘roq 
ohangi yanada kuchaytiriladi: 
–  Boshla boshiq, 
Qalam qoshiq. 
Kimni olasan, 
Tovuqnimi? Xo‘roznimi? 

---

59 
 
Ko‘rinadiki, bolalar cheklashishni ta’minlagan barcha sirli nomlarning o‘zaro 
mutanosibligiga  ahamiyat  berganlar.  Bu  cheklashmachoqlarda  poetik  fazilatni 
kuchaytirgan, ular estetik zavqini tarbiyalovchi vositaga aylantirgan.