O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro muxandislik-texnologiya instituti qo‘l yozma huquqida

MUNDARIJA 

Kirish .................................................................................................................. 4 

1-BOB. 

ELEKTROENERGETIKA 

USKUNALARI 

VA 

QURILMALARINING TEXNIK ISROFI. ....................................................... 9 

1.1.PAYVANDLASH 

TRANSFORMATORNING 

YUKSIZ 

ISHLASHIDAGI  QUVVATI ISROFLARI ..................................................... 9 

1.2. YuKSIZ IShLASh QO‗ShIMChA ISROFLARI ...................................... 12 

2-BOB.  ELEKTR  PAYVANDLASH  QURILMALARI  VA  ULARNING 

ELEKTR JIHOZLARI ..................................................................................... 14 

2.1.  ELEKTR  PAYVANDLASH  QURILMALARINING  TURLARI  VA 

ELEKTR JIHOZLARI ..................................................................................... 14 

2.2. ELEKTR BILAN PAYVANDLASh POSTLARINING TURLARI ....... 23 

2.3.  PAYVANDLASh  TRANSFORMATORLARINING  TUZILIShI  VA 

ULARNI IShLATISh ....................................................................................... 25 

2.4.PAYVANDLASh 

O‘ZGARTIRGIChLARINING 

TUZILIShI 

VA 

ULARNI IShLATISh ....................................................................................... 31 

2.4.1.  TA‘MINLASh  MANBALARINING  TAShQI  XARAKTERISTIKASI

 .......................................................................................................................... 34 

2.4.2.O‘ZGARUVChAN  TOK    PAYVANDLASh  YOYINING  ENERGIYA 

MANBALARI.................................................................................................. 37 

2.4.3. PAYVANDLASh YoYINI O‘ZGARMAS TOK BILAN TA‘MINLASh 

MANBALARI.................................................................................................. 46 

2.5. OSTsILLYaTORLAR   VA   IMPULSLI O‘ZGARTKIChLAR ............. 49 

2.6. PAYVANDLASh TO‘G‘RILAGIChLARI .............................................. 53 

2.6.1. KO‗P POSTLI PAYVANDLASH TO‘G‘RILAGICHLARI ................ 56 

3-BOB.  PAYVANDLASh  QURULMASINI  MASOFADAN  VA  KABEL 

TARMOG‗I ORQALI BOShQARISh ELEMENTLARI, QURULMALRI VA 

SXEMASI ........................................................................................................ 58 

3.1.ANALOG ELEMENTLARI VA QURILMALARI .................................. 58 

3.1.1. DISKRET ELEMENTLARI VA QURILMALARI .............................. 61 

3.2. 

PAYVANDLASh 

QURILMALARNI 

IShGA 

TUShIRISh 

APPARATLARI .............................................................................................. 65 

4-BOB. IQTICODIY QISM ............................................................................ 74 

XULOSA. ......................................................................................................... 75 

PAYVANDLASH QURILMA ELEKTR  ENERGIYADAN TEJAMKORLIK 

BILAN FOYDALANISH BO‘YICHA CHORA TADBIRLAR .................... 76 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ......................................................... 77 

 

---

4 

 

Kirish 

Yurtboshimiz  tomonidan  ishlab  chiqilgan  mamlakatni  ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlantirish  konsepsiyasiga  asosan,  O‗zbekiston  mustaqillikka  erishganidan 

keyin  ijtimoiy  yo‗naltirilgan  bozor  munosabatlariga  o‗tish,  mamlakatimizda 

isloh  etish  va  modernizatsiya  qilish  borasida  salmoqli  ishlar  amalga  oshirildi. 

Istiqlolimizning  ilk  yillaridayoq,  Prezidentimiz  yuksak  demokratik  talablarni 

hayotimizga  to‗liq  joriy  etish,  fuqarolik  jamiyati  barpo  qilish,  farovon  hayotga 

erishish  bilan chambarchas bog‗liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini 

ta‘kidlab,  bunday  darajaga  ko‗tarilish  hech  qachon  osonlikcha  kechmasligini 

uqtirib o‗tgan edi.[1] 

Mustaqillik  yillarida  O‗zbekistonda  chuqur  tarkibiy  o‗zgarishlarning 

amalga  oshirilishi  natijasida  respublikaning  yonilg‗i-energetika  resurslariga 

bo‗lgan ehtiyoji ichki imkoniyatlar hisobidan to‗la ta‘minlandi. [2] 

 

Prezidentimiz  tomonidan  respublikamiz  iqtisodiyotini  tubdan  isloh  qilish 

dasturida belgilab berilgan kompleks tadbirlar biri bu: 

Elektro  energetika  tizimini  modernizasiya  qilish,  energiya  iste‘molini 

kamaytirish  va  energiya  tejashning  samarali  tizimini  joriy  etish  choralarini 

amalga oshirish.  

-  Elektroenergetika  tizimini  modernizatsiya  qilish,  energiya  istemolini 

kamaytirish  va  energiya  tejashning  samarali  tizimini  joriy  etish  choralarini 

amalga oshirish. Iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini yanada kuchaytirish, aholi 

farovonligini  yuksaltirish  ko‗p  jihatdan  bizning  mavjud  resurslardan,  birinchi 

navbatda,  elektr  va  energiya  resurslaridan  qanchalik  tejamli  foydalana 

olishimizga bog‗likdir. Bugun Toshkent, Navoiy va Talimarjondagi uchta issiqlik 

elektr  stansiyasida  mavjud  bo‗lgan  tejamkorligi  past  gaz  qurilmalari  o‗rniga 

zamonaviy  bug‗-  gaz  qurilmalarini  barpo  etish  loyihalari  ustida  ish  olib 

borilmoqda.  Albatta,  bu  loyihalarni  amalga  oshirish  uchun  kattagina  investisiya 

kerak bo‗ladi. Lekin issiqlik energiyasi ishlab chiqarishda energiya manbalaridan 

foydalanish  hajmini  jahon  standartlari  darajasida  qisqartirishga  erishadigan 

bo‗lsak,  bundan  keladigan  samara  sarf  qilingan  xarajatlarni  har  jihatdan  to‗la 

---

5 

 

qoplaydi. Shuning uchun ham ushbu loyihalar ijrosini jadallashtirish ustida qattiq 

ishlash  zarur.  Mahsulot  raqobatdoshligini  ta‘minlash  uchun  ishlab  chiqarishni 

texnik va texnalogik yangilash bo‗yicha katta va kichik loyihalarni izlash, buning 

uchun  zarur  mablag‗  va  manbalarni  topish  -  bu  har  bir  korxona  rahbarlari  va 

muxandis  -  texnik  xodimlarining  birinchi  navbatdagi  eng  muhim  vazifasi  va 

majburiyati bo‗lmog‗i kerak.[3] 

Insoniyatning  ishlab  chiqarish  faoliyati  va  uy  ro‗zg‗or  ehtiyojlari 

elektrotexnologik  qurilmalar  bilan  tobora  to‗yinib  bormoqda.  Bunday  to‗yinish 

faqatgina  mazkur  qurilmalarga  bo‗lgan  ehtiyojning  o‗sishi  bilangina  asoslanib 

qolmasdan, balki uglevodorodli yoqilg‗i tan narxining Ma‘lum darajada oshishi, 

tashqi  muhitni  muhofaza  qilish  bo‗yicha  aniq  choralar  belgilash  zaruriyati, 

chiqindisiz 

texnologiyalar 

yaratish 

kabilar 

bilan 

ham 

bog‗liqdir. 

Elektrotexnologik  jarayonlarni  rivojlantirish  mamlakatimizning  rivojlanib 

borayotgan energetik tizimini, yangi elektr stansiyalari va yuqori quvvatli elektr 

tarmoqlarini qurish orqali amalga oshiriladi.  

Sanoatning  samolyotsozlik  va  avtomobilsozlik  sohalarida  kontaktli 

payvandlash  usulini  joriy  etilishi,  yig‗ish  ishlarini  yuqori  darajada 

mexanizatsiyalashga  va  oqibatda  transport  vositalarini  tezkor  ususlda 

tayyorlashga olib keldi.  

Ko‗plab  texnologik  jarayonlarni  bajarish  uchun  mo‗ljallangan  va 

individual  tartibida  yoki  seriyali  ishlab  chiqarilayotgan  elektrotexnologik 

qurilmalar o‗ziga xos tartibida sistemalashtirilgan. Ular, asosan turli sharoitlarda 

namoyon bo‗luvchi, elektr toki va magnit maydonining pirovard ta‘siriga ko‗ra 

guruhlarga bo‗lingan. 

1.  Elektr  tokining  pirovard  issiqlik  ta‘siriga  asoslangan  qurilmalar. 

Kontaktli  payvandlash  qurilmalarida  elektr  energiyasi  ikki  detalning  tutash 

nuqtalaridagi  o‗tish  qarshiligida  issiqlik  energiyasiga  aylanadi.  Elektr  yoy 

payvandlash  qurilmalarida  ajralib  chiqayotgan  issiqlik  enegrgiyasining  asosiy 

miqdori  (quvvati)  yoyning  t  a  ya  n  ch  nuqtalariga  to‗g‗ri  kelishi  bilan  birga 

---

6 

 

elektr yoy payvandlash jarayonining borishiga elektr yoyining ―ustun― qismi 

ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi.  

2.  Elektr  tokining  pirovard  elektrokimyoviy  ta‘siriga  asoslangan  qurilmalar. 

Bunday qurilmalar toifasiga eritma yoki qorishma bilan to‗ldiriladigan elekroliz 

vannalari, yuzalarga himoyalash yoki dekorativ qoplamalar beruvchi qurilmalar, 

shuningdek  galg‗vanoplastika  usulida  maxsulot  olish  qurilmalari  va 

elektrolitlarda elektrokimyoviy - mexanik ishlov berish qurilmalari kiradi.  

3.Elektromexanik  qurilmalar.  Bunday  qurilmalarda  ishlov  berilayotgan 

materiallardan  impuls  rejimidagi  tokning  oqib  o‗tishi  mexanik  kuchlar  xosil 

bo‗lishiga olib keladi.  

Mazkur  qurilmalarning  maxsus  sinfini  ulg‗tratovush  tag‗sirida  ishlovchi 

qurilmalar  tashkil  qilib,  ulg‗tratovush  generatorlaridan  berilayotgan  yuqori 

chastotadagi  mexanik  tebranishlar  ta‘sirida  texnologik  jarayonlar  amalga 

oshiriladi.  

4.  Elektrokinetik  qurilmalar.  Ularning  ishlash  prinsipi  elektr  maydon 

energiyasini  haraktadagi  zarrachalar  energiyasiga  aylantirishga  asoslangan. 

Bunday  qurilmalar  toifasiga  elektron  -  ion  texnologiyalarga  asoslangan  elektr 

filg‗trlari,  poroshok  materiallari  va  emulg‗siyalarni  ajratish  qurilmalari,  elektr 

bo‗yoqlash va oqava suvlarni tozalash qurilmalari kiradi.  

Elektrotexnologik  qurilmalarni  yuqoridagi  tartibda  guruxlarga  bo‗lish 

yuqori  darajada  shartli  ravishda  amalga  oshirilgan,  chunki  ko‗plab  texnologik 

jarayonlar  bir  paytning  o‗zida  bir  necha  energiya  o‗zgarishi  asosida  amalga 

oshiriladi.  Bu  esa  o‗z  o‗rnida  elektrotexnologik  jarayonlarining  imkoniyatlarini 

yanada ko‗pligini isbotlaydi.