O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi

китобини нашр қилиш билан якунланди
.
Фрейд
таълимотига
кўра,
шахс
психологик
ҳаётининг асоси
жинсий
лаззат
олишга
қаратилган,
туғма
онгсиз
майл (инстинкт)
дир
.
Фрейд инсон психикасида даставвал нисбатан
автоном,
лекин
доимий ўзаро фаолиятда
бўлувчи иккита структура, онгсиз “У” («Оно»,
«Ид») ва онгли “Мен” («Я», «Эго») ни ажратди,
кейинчалик уларга “Юқори Мен” (Сверх
-
Я) ни
ёки Супер – Эгони қўшди, “Юқори
-
Мен” “Мен”га
жойлашиб олади ва махсус таҳлилсиз “Мен”
уни
англамайди
.
Фрейднинг
фикрича,
неврознинг сабаби “У”, “Мен” ва “Юқори
-
Мен”
ўртасидаги ўзига хос зиддият ҳисобланади
.
1885 yil Freydning taqdirida burilish yili 
bo‘ldi
. U Parijga borish va 
o‘sha
davrning eng 
mashhur nevrologlaridan 
bo‘lgan
Jan Sharkoning 
qo‘lida
to‘rt
oy shogird-tadqiqotchi 
bo‘lib
ishlashga imkon beradigan tadqiqotchilik stipendiyasini olishga muvaffaq 
bo‘ldi
. Freydning 
isteriya va boshqa psixik buzilishlar asosida seksuallilik bilan 
bog‘liq
muammolar yotishi haqidagi 
fikrlari 1896 yilda uning Vena tibbiyot jamiyati 
a’zoligidan
chiqarilishiga sabab 
bo‘ldi
. 
«
Tushlarni 
ta’birlash» (1900) 
asari nashr qilingandan keyingi besh yil ichida Freydning 
obro‘si
shunchalik 
ko‘tarildiki
, u dunyo tanigan vrachlar safidan 
o‘rin
oldi. 1902 yilda 
«
Psixologik 
chorshanbalar
» 
jamiyati tashkil 
bo‘lib
, unga Freydning eng sodiq intellektual izdoshlari kirdi. 
1908 yilda bu jamiyat Vena psixoanalitik jamiyati deb atala boshladi. Jamiyat 
a’zolari
bo‘lgan
Ernest Jons, Shandor Ferensi, Karl Gustav Yung, 
Al’fred
Adler, Gans Saks, Otto Rank kabi 
Freydning 
ko‘plab
safdoshlari keyinchalik har biri 
o‘z
yo‘nalishida
taniqli psixoanalitiklar 
bo‘lib 

---

yetishdilar. Birmuncha kechroq esa Adler, Yung va Ranklar Freyd izdoshlari safidan chiqishib, 
o‘zaro
raqobatdagi ilmiy maktablarga asos solishdi. Freyd 1939 yilning 23 sentyabrida Londonda 
vafot etdi. 
Freyd yaratgan 
ta’limotning
o‘zagini
tashkil qiluvchi psixoanaliz atamasi uch xil 
mazmunni anglatadi:
1) shaxs va psixopatologiya nazariyasi;
2) shaxs buzilishlari terapiyasi usuli, va;
3) individumning anglanmagan fikrlari hamda hissiyotlarini 
o‘rganish
usuli.
Nazariyaning terapiya va shaxs 
o‘lchovi
bilan bunday 
bog‘lanishi
Freydning inson xulqi 
haqidagi tasavvurlarining barcha qirralarini qamrab oladi. Lekin bu murakkabliklar ostida bir 
necha asosiy konsepsiya va tamoyillar borki, ular Freydning shaxsga psixoanalitik yondashuvining 
o‘zagini
tashkil qiladi. Ushbu 
qo‘llanma
ana shu asosiy tushuncha va tamoyillarnigina yoritishni 
o‘z
oldiga maqsad qilib 
qo‘ygan
. 
Freyd 
ta’limotiga
ko‘ra
, shaxs psixologik hayotining asosi jinsiy lazzat olishga qaratilgan, 
tug‘ma
ongsiz mayl (instinkt) dir. Lekin tarixan tarkib topgan odat, ahloqiy prinsiplar tufayli, 
ijtimoiy 
«
senzura
»
ning mavjudligi tufayli bu mayl 
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
to‘siladi
. Shuning uchun ham 
ba’zi
kishilarda bu ongsiz tabiiy mayl bilan anglab turilgan vaziyat 
o‘rtasida
ichki ruhiy konflikt 
(
to‘qnashuv
) paydo 
bo‘ladi
, bu 
to‘qnashuvlar
ba’zan
barqaror asab kasalligiga (nevrozga) olib 
keladi. 
Asrimiz boshlaridayoq Z.Freyd kishi shaxsi faolligi manbai va xarakterining 
o‘zicha
talqinini 
tavsiya qilgan edi. Uning 
ko‘pchilik
izdoshlari tomonidan 
ma’qullangan
nuqtai nazariga 
ko‘ra
, 
kishi unda hayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros qilib olgan instinktiv mayllar va, eng 
avvalo, jinsiy instinkt va 
o‘zini
himoya qilish instinkti mavjud 
bo‘lganligi
tufayli faol emish. Lekin 
jamiyatda instinktlar 
o‘zini
hayvonot olamida 
bo‘lgani
kabi namoyon qila olmaydi, negaki, 
jamiyat kishini 
ko‘plab
cheklashlar 
to‘riga
o‘rab
tashlaydi, uning instinktlari va mayllarini 
«
senzura
»
ga 
ro‘baro‘
qiladi, bu esa kishini ularni cheklashga majbur etadi.
Instinktiv mayllar shu tariqa shaxsning anglanilgan hayotidan sharmandali 
bo‘lgan
, man 
etilgan va 
obro‘
-
e’tiborga
putur yetkazadigan hodisalar sifatida chiqarib tashlanadi va anglanilgan 
sohasiga aylanadi
, «
yashirin holatda yashay boshlaydi
», 
lekin 
yo‘qolib
ketmaydi. Ular 
o‘zining
harakatlanuvchi kuchini, 
o‘z
faolligini saqlab qolgan holda anglanilganlik sohasidan sekin-asta 
kishilik madaniyatining turli shakl va inson faoliyati mahsuli tusiga kirib (kismlarga ajratgan 
holda) shaxsning xulq-atvorini 
yo‘naltirishni
davom ettiraveradi. Anglanilganlik sohasida 
instinktiv mayllar 
o‘zining
kelib chikishiga 
bog‘liq
holda turlicha 
«
komplekslar
»
ga birlashadi, bu 
esa, Freydning va freydchilarning 
ta’kidlashlaricha
, shaxs faolligining haqiqiy sababi 
bo‘lib
hisoblanadi. Psixologiyaning vazifalaridan biriga muvofiq tarzda anglanilgan 
«
komplekslar
»
ning 
aniqlanishi va ularning anglanishiga yordam berishi, 
go‘yo
bu shaxsning ichki ziddiyatlari yuzaga 
chiqishi ehtimolini bartaraf etadi. 
Masalan, «edipcha ko
mp
leks»ni ana shunday qo‘zg‘atuvchi 
sabablar qatoriga kiritishar edi. 
Buning ma’nosi shuki, har bir bolada hali yoshli
gidayo
q go‘
yo qadimgi yunon dramaturgi 
Sofoklning «Shoh Edip» tragediyasining asosiy mazmunini tashkil etadigan mojaroni bolaning 
g‘aflat ostida o‘z ona
si 
bilan jinsiy aloqa qilib qo‘yishi va otasini o‘ldirish
ini eslatuvchi fojiali 
vaziyat r
o‘y berarmish. Freydning ta’kidlashicha, to‘rt 
ya
shar o‘g‘il bolaning o
nasiga nisbatan 
shahvoniy xirs qo‘yishi va otasining o‘limini orzu qil
i
shni («edipch
a komple
ks») boshqa bir kuch 
—
yaqin kishisi bil
an aloqada bo‘lganligi uchun dahshatli jazoga tortilish 
h
avfi («axtalanish 
kompleksi») bilan to‘qnash keladi.
Shaxsning bundan keyingi butun rivojlanishini freydchilar anglanilganlik sohasiga majburiy 
tarzda 
olib kirilgan turli xil komplekslar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar sifatida talqin qilad
ilar. 
Freydning shaxs faolligi haqidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga qaramay, uning yutug‘i 
anglanilmaganlik va moyilliklar jabhasiga e’tiborni jalb etganligida edi) ni h
atto, bolaning 
shahvoniy istaklari va qo‘rqinchlari haqida h
ech narsaga asoslanmagan xayoliy uydirmalarini bir 
chekkaga surib qo‘ygan holda diqqat bilan qarab chiq
i
lishi bu yerda faollikning o‘zi ham biologik 
tabiiy kuch deb tushunilayotganini payqab olish imkonini beradi. U hayvonlar instinktiga 

---

o‘xshash, ya’ni o‘zining barcha o‘lchovlariga, sublimatsiyalari (qismlarga ajratilishi) va unga 
qarama-
qarshi qo‘yilga
n jami
yat bilan mojarolari bo‘lgani holda o‘sha ha
yvonlar istinkti singari 
anglanilmagan 
bo‘ladi
. Bunda jamiyatning vazifasi mayllarni chekla
shdan va «senzura» ostiga 
olishdan 
iborat bo‘lib qoladi. 
Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talqin qilish shaxsning ijtimoiy mavjudot emas, balki 
biologik jonzot ekanligi haqidagi bahoni keltirib chiqaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga 
prinsipial jihatdan yotdir va ularning 
«uyg‘un
tarzda
» 
munosabat 
o‘rnatishlari
faqat birini 
ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan taqdirdagina, birining ikkinchisi ustidan abadiy 
zo‘rligi
bo‘lgandagina
, anglanilgan jabhaning isyon
ko‘tarishi
, tajavuzga yuz tutishi va hokazolar 
doimiy xabar solayotgan taqdirdagina mumkin deb faraz qilinadi. 
Freydizm nuqtai nazaridan olganda, odam amalda ijtimoiy hodisa emas. Kishi xulq-atvori 
ikkita prinsipga: «huzur
-
halovat prinsipi» (bu o‘rinda asosan jinsiy mayllarning aks etishi 
nazarda 
tutiladi) va «reallik prinsipi» (jam
i
yatning uyatli va ta’qiqlangan narsa sifatida shahvoniy havasni 
bostirib turish zarurligi haqidagi talablaridan 
kelib chiqadigan) ga bo‘ysundiriladi. «Huzur
-halovat 
prinsipi» bilan «reallik prinsipi»ning to‘qnashuvi natijasida anglanilmagan sohaga «qondirilmagan 
mayllar» ajralib chiqishi ro‘y beradi va ular odam
ning xulq-atvorini shu yerdan idora qilib turadi. 
Bixevioristlarda bo‘lgani kabi bu o‘rinda ham ongning roli ozgina tan olinadi, ong esa har 
tomonlama obro‘sizlantiriladi. Psi
x
oanalitiklar anglanilmagan psixik qo‘zg‘atuvchilar bilan avval 
boshdanoq odamga dushman bo‘lgan sotsial muhit o‘rtasidagi do
imiy qarama-qarshilik 
to‘g‘risidagi tasavvurlardan kelib chiqib, ind
i
vid, bir tomondan, vijdon, nomus, qo‘rquv va shu 
kabilar («ong senzurasi») shaklida o‘zi boshidan kechiradigan qatag‘onlarni yaratuvchi muhit
ning 
talablari, ikkinchi tomonda
n esa hukmini o‘tkazuvchi anglanilmagan mayllarning bir
-birini 
sig‘ishtirmasligi bilan bog‘liq ichki konflikt holatiga muqarrar tushadi, deb da’vo q
ilishgan edi.
Kishi bunday vaziyatlar oqibatida vujudga kelgan tanglikdan shahvoniy 
g‘ayratni
sotsial 
jihatdan maqbul 
yo‘lga
burib yuboradigan himoya mexanizmlarini ishga solgan tarzda qutiladi. 
Katta yoshdagi odamning anglanilmagan holda 
yo‘naltiruvchi
xatti-harakati uning ilk bolalik 
davrida shakllangan maqsad-istagining qaramligida 
bo‘ladi
va amalda uning butun umri 
bo‘yi
sira 
o‘zgarmasdan
, faqat ongning 
«
senzurasi
» 
bilan murosa qilish zaruratidan niqoblanib qolib ketadi. 
Freyd psixologlarning 
e’tiborini
anglanilmaganlik va psixologik himoya muammolariga, 
katta yoshdagi kishining xulq-atvoriga, bolalikdagi voqealarning 
ta’siriga
va boshqalarga jalb 
qildi, lekin bu muammolarni tubdan 
noto‘g‘ri
, shaxs psixologiyasini biologiyalashtirgan, shaxsni 
hatto noijtimoiy kuch deb 
ta’riflangan
holda anglanilmaganlikning ongdan ustunligi va kishi xulq-
atvorining shahvoniy mayllarga 
bo‘ysunishi
to‘g‘risidagi
tasavvurlardan kelib chiqib talqin etgan 
edi. Freyd 
o‘zining
psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi 
umumiy 
ta’limotga
aylantirishi 
g‘arb
mamlakatlarida katta 
e’tibor
qozondi. 
Freyd ta’limotini tan olmay turib zamonaviy shaxs nazariyalarini ob’ektiv baholab 
bo‘lmaydi. Uning u yoki bu (yoki hamma) g‘oyalari tan olinishi yoki tan olinmasligidan qat’i 
nazar, Freydning XX asr g‘arb sivilizatsiyasiga ko‘rsatgan chuqur va mustahkam ta’sirini inkor 
etib bo‘lmaydi. Shuni ta’kidlash joizki, insoniyatning butun tarixi davomida kamdan
-
kam g‘oyalar 
shunchalik keng va kuchli ta’sir kuchiga ega bo‘lgan. Uning inson tabiatiga o‘ziga xos qarashlari 
o‘sha davrda hukmron bo‘lgan tasavvurlarga keskin zarba berdi: Freyd insonning qorong‘i, 
yashirin, demak, anglab bo‘lmas deb hisoblangan psixik hayoti qirralarini tushunishga 
erishishning qiyin, lekin jalb qiluvchi yo‘lini taklif qildi.
Freydning shaxs faolligini butunligicha faqat shahvoniy xirsga 
bog‘liq
qilib 
qo‘yishga
intilishi 
yo‘nalishda
bo‘lmagan
psixologlarning ham 
ko‘pchiligida
e’tiroz
tug‘dirdi
. Bu hol klassik 
freydizmning va undan muayyan chekinishlarning birikuvidan iborat xususiyatga ega 
bo‘lgan
neofreydizm (A.Kardiner, E.Fromm, K.Xorni va boshqalar)ning kelib chiqish sabablaridan biri 
bo‘lgan
edi. Kishilik jamiyatida 
ko‘pchilik
kishilarning hayoti va taraqqiyoti jarayonida bu tabiiy 
ongsiz mayl energiyasi mehnat faoliyatiga aqliy va ijodiy faoliyatga qaratiladi va sarf etiladi. 
Hayotning yuksak sohasiga energiyaning shu tariqa ko‘chirilishini sudlimatsiya deb ataladi. 
Freydning ayrim shogirdlari uning ta’limotiga ba’zi bir o‘zgar
tirishlar kiritganlar. Masalan, Adolf 

---

Adler fikricha, seksual (jinsiy) mayl emas, psixik hayotning asosini, ustunlikka, hokimiyatga, 
boshqa kishilar ustidan hukmronlik qilishga bo‘lgan tabiiy mayl tashkil qiladi.
Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shahvoniy mayllarning ustunligi 
fikridan voz kechishadi va insonning biologik mavjudotligidan chetga chiqishadi. Shaxsning 
muhitga 
bog‘liqligi
birinchi 
o‘ringa
qo‘yiladi
. Bunda shaxs 
go‘yo
uni beixtiyor belgilaydigan 
ijtimoiy muhitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon 
bo‘ladi
. Muhit shaxsga 
o‘zining
eng 
muhim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular ana shu shaxs faolligining 
ko‘rinishlariga
aylanadi. 
Masalan, qanday 
bo‘lmasin
mehr 
qo‘yishlariga
va 
ma’qullashlariga
muvaffaq 
bo‘lish
uchun 
intilish, hokimiyatning, 
obro‘
-
e’tiborning
va sohiblikning orqasidan quvish, 
obro‘
-
e’tiborli
odamlar guruhining fikriga 
bo‘ysunishga
va qabul qilishga intilish, jamiyatdan 
o‘zini
olib qochish 
ana shunday 
ko‘rinishlardir
. Bu konsepsiyalarda ham shaxsning faolligi haqiqatga 
to‘g‘ri
kelmaydigan fikrligicha qoladi.