O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro Davlat Universitetining Pedagogika Instituti

Vaqtni chamalash. Bolalarni soatlarning turlari va ularning tuzilishi (strelkalari, tsifrblati) bilan tanishtirish. Vaktning eng kichik birliklari soniya va dakika xakida tushuncha berish. Yarim soatgacha aniklikdagi vaktni belgilashga urgatish.
Kelgusi oy, sana nomi bilan tanishtirish. Kecha kanday sana bulganligini, ertaga kanday sana bulishini aytishga urgatish.
Xdfta kunlari va yil fasllari izchilligi xakidagi bilimlarni mustaxkamlash, kelgusi oyning nomini aytishni mashk kildirish.
O‘rta guruhda tarbiyachi bolalarning faol lugatlarida sutka kismlarining nomlarini mustaxkamlaydi, bolalarning vaktning bu oraliklari xakidagi tasavvurlarini chukurlashtiradi va kengaytiradi. U doimo bolalar e’tiborlarini sutka kismlarining almashinishi ketma-ketligiga karatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar xar doim ertalab kechasidan keyin kelishini va kunduzi bilan almashiiishini, kunduzi kechkurun bilan, kechkurun esa kechasi bilan almashinishini bilib oladilar.
Sutka kismlarining ketma- ketligini oilishlarini mustaxkamlash uchun rasmlarni qarashni, ular buyicha xikoyalar tuzishni tashkil kilish maksadga muvofik. Rasmlar karab bulinganidan keyin, bolalarga ularni stollarga tugri ketma-ketlikda joylashtirish va sutkaning kismlarini tartibi bilan aytish topshirigini berish mumkin. Yil oxirida bolalarga shu mashklar asosida sutka xakidagi umumlashgan tasavvurlarni berish va sutka suzining mazmunini ochib berish mumkin. Urta guruhda bolalar “kecha”, “bugun”, “ertaga” tushunchalarini farklashni urganib olishlari kerak. Kattalar tomonidan tegishli nomlardan xar doim foydalanish buning uchun eng Yaxshi sharoitdir. Masalan, bolalarga yangi o’yinchoqni kursatishdan oldin tarbiyachi ularga bugun u yangi o’yinchoq kursatishi va ular shu o’yinchoqni uynashlari xakida ogoxlantirishi kerak. Yoki tarbiyachi bolalarga kecha nima bilan mashgul bulganliklarini, bugun ertalab nima kilganliklarini eslashni taklif kiladi. Bolalarga bunday deyish mumkin: “Bugun biz sizlar bilan loy va plastilindan narsalar yasaymiz, ertaga esa, rasm chizamiz. Kecha biz sizlar bilan uchastkada sayr kildik, bugun esa parkka boramiz” va xk. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyachi bilan xar doim shunday mulokotda bulib, bu tushunchalarni uzlashtiradilar. Konkret misollarda “tez-sekin” tushunchalari bilan tanishadilar.

Maktabga tayyorlov guruhiga o'tish vaqtida bolalar o'lchov- lami (uzunlik, kenglik, balandlik) bilishlari va narsalar o‘lchovini 2-3 o'lchov nuqlayi nazaridan baholay bilishlari zarur. Berilgan kattaliklami aniqlashdan narsalarni taqqoslash mashqlari qo'lla- niladi. Bitta o'lchovi bilan farq qiluvchi narsalarni taqqoslashdan bolalar 2-3 o'lchov bilan farq qiluvchi narsalarni taqqoslashga o'tadilar («Qaysi taxtacha uzunroq (qisqaroq)? Qaysi biri kcngroq (torroq)? Qaysinisi yo'g'onroq (ingichkaroq?»).
Taqqoslanadigan narsalar doirasi ortib boradi. Bolalar o'z faoliyatlarida muntazam uchratib turadigan har xil narsalar
(tasmalar, sharflar, arg'amchiqlar, shnur iplar, kamarlar, quti- chalar va hokazolar)dan foydatanadilar.
Kattaliklarni taqqoslash ayrim olingan holda anialga oshiril- maydi, balki narsalarning boshqa xossalarini (bajaradigan vazifasi, qismi, rangi. materiali va boshqalami) ко‘rib chiqish bilan birgalik- da bajariladi. Bu bolalaraqliy qobiliyatining o'sishida muhim ahami- yatga cgadir.
Bolalar ko'rsatilgan narsalarning o'rtasidagi o'lchov muno- sabatlarini aniqlabgina qolmay, balki tasavvurlari bo'yicha shularga o'xshash munosabatlarni ham yaratadilar. Tarbiyachi ularga o’xshash munosabatlarni ham yaratadilar. Tarbiyachi ularga. masa- lan, shunday topshiriqlar beradi: «Biri ikkinchisidan uzunroq bo'lgan ikkita yo'Ika rasmini chizing; uzunligi bir xil, kengligi har xil yokj uzunligi ham, kengligi ham bir xil 2 ta tasmaning rasmini chizing», — va hokazo.
Bolalarga ikkita boshqa narsadan namunaga teng narsa tuzishni taklif ctish foydalidir. Masalan, bolalarga ikkalasining birgalikdagi uzunligi o'lchov uzunligiga, u esa o‘z navbatida uy tomining uzunligiga teng ikkita taxtacha tanlab olinishini taklif ctish va hokazo.
Katta guruh yoshidagi bolalarni o’lchashga
o’rgatishning o’ziga xosligi.
Agar narsalarni bevosita taqqoslash mumkin bo‘lmasa, unday holda vosita — o'lchov kiritiladi. Shartli o'lchov sistemasi va shu kabilardan foydalaniladi. Bu davrda o'lchanayotgan narsalarga nisbatan katta o'lchovdan foydalaniladi. Belgilar o'rtasidagi oraliq bir narsa boshqasiga qaraganda qanchalik uzun (keng, baland) ckanligini ko'rsatadi. I lar bir narsa alohida-alohida o'lchovlar bilan o'lchanishi mumkin. O'lchovlarni taqqoslash narsalar o'lchami orasidagi farqni aniqlash imkonini beradi. Masalan, narsalarning uzunligi va kengligi uning uzunligi va kengligiga mos keladigan 2 ta arqon yordamida solishtirilishi mumkin.
O'lchov — vositadan foydalanishni o'rganib olgach, bolalar bevosita bir-biri bilan taqqoslash mumkin bo'Imagan narsalarning o'lchamlarini solishtira oladilar.
Bolalarda ko'z bilan chamalash qobiliyatini o'stirishga katla e’tibor beriladi. Bolalar narsalar 0‘lchamlarini bevosita taqqoslash, ustiga qo'yish, yoniga qo'yish, o'lchov yordamida o'lchash usul- larini egallashlari asosida ko'z bilan yanada aniqroq chamalanishni talab etuvchi masalalarni yechadilar. Awalo bolalarga o'lchamlari namunadan katta va kichik narsalami chamalab topish topshirig'i beriladi, shu bilan birga, narsalar qidiriladigan joy asta-sekin kengaytirib boriladi.
Topshiriqlami bajarish jarayonida pcdagog o‘lchov qoidasini aniqlashda bolalarga yordamlashadi: eng qisqa masofa bo'lishi uchun lo‘g‘ri chiziq bo'ylab o'lchash zarur; bir maromda katta qadam tashlab yuigan ma’qul; qadam-o'lchov. Barcha masofada o‘lchov birxil bolishi kerak. Bolalar daraxtgacha, qum solingan yashikkacha va boshqa narsalargacha necha qadam ekanligini ishtiyoq bilan aniqlaydilar. Aynan bir masofani har bir bola va pedagog qadamida O‘lchanganida har xil chiqishi bilan oladilar.
Narsalar 0‘lchamini bevosita taqqoslash tajribasi tasavvurda solishtirish uchun zamin yaratadi. Bolalarga quyidagi topshiriqlar beriladi: u yoki bu narsa qanday o'lchovda ekanligini ko‘rsatish, masalan, devor, eshik, bolalar stolining balandligi qanday; namu- nadan katta, kichik (uzun, qisqa yoki unga teng narsalaming nomini ayting; yoki qalam, piyola, koptokni oldin ko'rganlariga solishtirib, qanday kattalikda ekanligini aytish; birini ikkinchisidan uzunroq (qisqaroq) kengroq (torroq), balandroq (pastroq) deb aytish mum- kin bo’lgan ikkita narsalaming nomini aytish.
Maktabga tayyorlov guruhiga o‘tish vaqti kelganda bolalar narsalaming faqat uzunligi, kengligi, balandligini baholay bilishlari kerak. Ular chiziq olchamlarini taqqoslash usullarini bilishlari, mo'ljal harakat (zich qilib qo'yish) usuli bilan tcgishli belgi 0‘rtasidagi aloqani aniqlay bilishlari, kattaliklarning aniq son xarakteristikasini ishlala bilishlari lozim.