O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

14-§.Fe’llarning tuzilishiga ko‘ra turlari. 
Fe’llar tuzilishiga ko‘ra quyidagi 
turlarga bo‘linadi:
1.Sodda fe’llar
bir o‘zak morfemadan iborat bo‘lgan tub: 
o‘qi,kut,kel, ol
va 
yasama: 
ishla, tozala, oqar, ko‘rsat 
so‘zlardan tashkil topadi. 
 2.Qo‘shma fe’llar
ikki o‘zak morfemaning birikishidan hosil bo‘ladi va tarkiban 
quyidagicha tuzilishga ega bo‘ladi: a) ot yoki boshqa turkumga oid so‘zlar+fe’l: 
qaror 
qilmoq, ahd etmoq, taq etmoq, dod demoq, bayon qilmoq;
b) fe’l+fe’l: 
ishlab olmoq, 
olib chiqmoq, borib kelmoq, sotib olmoq.
Zamon va shax-son qo‘shimchalari qo‘shma 
fe’lning ikkinchi qismiga qo‘shiladi: 
borib keldim, olib chiqding
kabi. Bunday qo‘shma 
fe’llar ikkita mustaqil ma’noli fe’lning bir umumiy ma’no doirasida birlashuvi va 
leksikalizatsiyasi asosida shakllanadi; 
3.
M
urakkab fe’llar 
mustaqil va yordamchi (ko‘makchi) fe’l-larning analitik shakli 
asosida shakllanadi. Bunda aslida mustaqil lug‘aviy ma’noli bo‘lgan ikkinchi fe’lning 
grammatikalizatsiyalashu-vi sodir bo‘ladi: 
yuvib bo‘lmoq, ko‘rib qolmoq, bilib olmoq 
kabi.
4. Juft va takroriy fe’llar
. Fe’llarning juft va takroriy shakllari ham mavjud. Ular 
quyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi:
1. Fe’lning turli ma’nolarga ega bo‘lgan analitik shaklini hosil qiladi: a) bir xil 
gammatik shaklga ega bo‘lib, fe’lning yetakchi ko‘makchi shaklini hosil qilib turli modal 

---

119 
ma’nolar ifodalaydi: 
aytdi-qo‘ydi, yozdi-qo‘ydi, o‘tdi-ketdi, qirdi-tashladi; 
b) qismlari 
turli gammatik shaklga ega bo‘lgan mustaqil fe’llar takrorlanib, harakatni ta’kidlash, 
kuchaytirish uchun xizmat qiladi: 
aytsam-aytay, borsang-bor, ketsang-ket, olsang-ol.
2. Nutq jarayonida boshqa turkumga ko‘chgan (konversiyaga uchragan) holda 
ishlatiladi: a) fe’llarning juft va takorlanishi natijasida otga xos ma’no hosil qiladi: 
qo‘ydi-chiqdi, oldi-berdi, dedi-dedi, keldi-ketdi; 
b) ravishga ko‘chadi: 
uzul-kesil, ag‘dar-
to’ntar, bilinar-bilinmas, bora-bora, turib-turib, ura-sura, qotib-qotib
. 
S