O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

2
 Mirzaev M, Usmonov S, Rasulov I. O`zbek tili.- T. "O`qituvchi", 1978. 57-59-betlar. 
 

---

26 
tilning uchiga urilib, uni bir-ikki silkitadi, natijada havo tebranishi yuzaga keladi. Lunjning 
bir qadar kengayishi rezonator tonning hosil bo`lishiga imkon yaratadi; "r" ning 
artikulyatsiyasida ham burun bo`shlig`i ishtirok etmaydi, chunki havo oqimining burunga 
o`tadigan o`rni kichik til tomonidan to`silgan bo`ladi; 6) "y"ni talaffuz qilishda tilning o`rta 
qismi qattiq tanglay tomon ko`tariladi, tilning o`zi oldinga siljiydi, uning ikki cheti yon 
tishlarga, uchi esa pastki tishlar milkiga tegadi. Bu sonorning hosil bo`lishida ham og`iz 
bo`shlig`i, halqum va bo`g`iz rezonator toni manbai bo`lib xizmat qiladi, ammo burun 
bo`shlig`i bu jarayonda ishtirok etmaydi (kichik til havo yo`lini to`sib turadi). 
Ayrim izohlar: 1) sonorlarning barcha turlarida: a) un paychalari faol qatnashadi; b) 
rezonatorlar ishtirok etadi; v) ovoz shovqindan ustun bo`ladi; g) sonorlarda hatto bo`g`in 
hosil qilish xususiyati ham bor. Masalan: za-yl (za-yil), ma-yl (ma-yil), sha-kl (sha-kil), ha-
jm (ha-jim), ba-zm (ba-zim), va-zn (va-zin), ze-hn (ze-hin), da-vr (da-vir), sa-yr (sa-yir), sa-
br (sa-bir) kabi. Demak, sonorlarning bir jihati (bo`g`in hosil qila olishi) unlilarga, boshqa 
jihatlari esa undoshlarga o`xshaydi. Bu holat ularni unlilarga ham, undoshlarga ham zid 
qo`yish mumkin bo`lgan alohida guruhga birlashtirish imkonini beradi
1
. Biroq bunday fikrga 
qo`shilmaydigan tilshunoslar ham bor. Chunonchi, taniqli fonolog N. S. Trubetskoy bu 
haqda shunday deydi: "Unli", "undosh"lar tovushga oid bo`lgan akustik tushunchalardir. 
Ularni ta’riflashda akustik yoki artikulyatsion tushunchalarni hisobga olmaslik albatta, 
muffaqiyatsizlikka olib keladi
2
. Adabiyotlarda o`zbek tilidagi sonor tovushlarning tarkibi 
ham har xil ko`rsatilib kelinmoqda. Xususan, m,n,ng,l,r undoshlarining sonantligi fonetika 
va fonologiyaga oid adabiyotlarning deyarli barchasida qayd etilgan bo`lsa, "y" ning 
sonantligi ayrim adabiyotlardagina ta’kidlangan,
3
taniqli turkolog E. V. Sevortyan esa 
o`zbek tili sonorlari qatoriga v,g` undoshlarini ham kiritadi
4
. M Mirtojiyev sayoz til orqa "n" 
dan tashqari, chuqur til orqa "n" ning borligini ham ko`rsatadi, ammo "y" ni sonorlar 
qatoriga kiritmaydi.
5
2.Shovqinlilarda ovoz shovqinga nisbatan kam bo`ladi yoki mutlaqo qatnashmaydi. 
Masalan: b,g,v,d,j,j,z undoshlarida ovoz kam,shovqin ko`p, ammo qp,s,t,f,hs,ch,sh,q,h 
undoshlarida ovoz yo`q, bu undoshlar faqat shovqin hisobiga tarkib topgan. 
IZOH. "g`" undoshi ko`pchilik adabiyotlarda shovqinlilarga qo`shiladi, ammo uni 
sonant deb hisoblaydigan tilshunoslar ham bor.
1