|
ikki (
birinchi va oxirgi bo`g`inlarda),
birinchi
(birinchi,ikkinchi va
oxirgi bo`g`inlarda) kabi. U chuqur til orqa q, g`, x undoshlari bilan yonma-yon kelganda
yo`g`on (orqa qator) unli tarzida, boshqa barcha pozitsiyalarda esa ingichka (old qator) unli
sifatida talaffuz qilinadi. Qiyos qiling:
kir
va
qir, tarkib
va
targ`ib, himmat
va
xilvat
kabi.
Urg`usiz bo`g`inda kuchsizlanadi:
biroq, bilan (b’r q, b’l n)
kabi. So`zning oxiridagi ochiq
bo`g`inda bir oz kengayadi; bordi>borde, ketdi > kette kabi:
"e" fonemasi - o`rta keng, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema bir bo`g`inli
so`zlarda (
men,sen,besh
kabi), ko`p bo`g`inli so`zlarning birinchi bo`g`inida (
beshil, etik,
telpak
kabi) ko`proq qo`llanadi.
Tobe, tole, voqe, foye, telefon, televizor
kabi o`zlashma so`zlarda qo`llangan "e"
unlisi etimologik jihatdan o`zbekcha"e" ning o`zi emas.
O`zbekcha “e”
ekin, eshik
so`zlarining boshidagi to`la ochiq bo`g`inda, shuningdek,
ertak, ellik
kabi so`zlar boshidagi berkitilmagan bo`g`inda ochiqroq talaffuz etiladi,
begzod,
mergan
kabi so`zlar boshidagi to`la yopiq bo`g`inda yumuqroq bo`ladi;
xez, xezlamoq
kabi
so`zlarda (chuqur til orqa x undoshi bilan yonma-yon kelganda) esa orqa qator, yo`g`on unli
tarzida aytiladi;
“a” fonemasi – quyi keng, old qator, lablanmagan unli. So`zning barcha bo`g`inlarida
kela oladi:
anor
(birinchi bo`g`inda),
telpak
(ikkinchi,oxirgi bo`g`inda),
nafaqa
(so`zning
uchala bo`g`inida) kabi.
Bu fonema ham, boshqa unlilarda bo`lganidek chuqur til orqa q,g`,x undoshlari bilan
yonma-yon qo`llanganda orqa qator, yo`g`on unli tarzida talaffuz qilinadi, sayoz til orqa q,
g, ng, til o`rta y va faringal h undoshlari bilan yondosh bo`lganda esa sayoz til orqa,
ingichka ottenka bilan aytiladi. Qiyos qiling:
kasal
va
qasam
,
kamar
va
qamar, taka
va
taqa
,
mahal
va
shag`al, so`gal
va
nag`al, nasihat
va
tilxat, dangal
va
dag`al
kabi;
“u” fonemasi – yuqori tor, orqa qator, lablashgan unli. So`zning barcha bo`g`inlarida
qo`llanadi:
uka
(birinchi bo`g`inda),
uzum
(birinchi, ikkinchi bo`g`inlarda),
ko`zgu
(oxirgi
ochiq bo`g`inda) kabi. Urg`uli bo`g`inda kuchli, bir oz cho`ziq; urg`usiz bo`g`inda esa qisqa,
kuchsiz talaffuz qilinadi. Qiyos qiling:
butun, uchun, tuzuk
(birinchi bo`g`inlar – urg`usiz,
23
oxirgi bo`g`inlar- urg`uli) kabi. Bu unli ham q, g`, x bilan yondosh qo`llanganda
yo`g`onlashadi (orqa qator ottenkaga aylanadi), q, g, ng, y, h kabi undoshlar bilan yonma-
yon kelganda esa old qator, ingichka ottenka bilan aytiladi. Qiyos qiling:
kul
va
qul, tugun
va
turg`un, ko`zgu
va
qayg`u, buyuk
(buy uk)va
urug`, hukm
va
xulq, guv
va
g`uv, mangu
va
urg`u
kabi;
“o`” fonemasi – o`rta keng, orqa qator, lablashgan unli. Sodda so`zning birinchi
bo`g`inida qo`llanadi:
o`n, bo`r
(bir bo`g`inli so`zlar),
o`tin, to`lqin
(ikki bo`g`inli so`zlar)
kabi. Birinchi bo`g`indan keyin qo`llanish holatlari ayrim qo`shma so`zlarda (
gultojixo`roz,
Go`ro`g`li
kabi) yoki tojikcha o`zlashmalarda (
obro`
so`zida) uchraydi. Bu unli ham q, g,h,y
undoshlari yonida ingichkalashadi (old qator ottenka bilan qo`llanadi), q, g`,x undoshlari
yonida esa yo`g`on talaffuz qilinadi. Qiyos qiling:
ko`l
va
qo`l, go`l
va
g`o`r, ho`l
va
xo`r
(“xo`r bo`lmoq),
yo`l
va
xo`sh
kabi;
“o” fonemasi –quyi keng, orqa qator, kuchsiz lablashgan unli. Bu fonema ham
so`zning barcha bo`g`inlarida uchraydi:
ota
(birinchi bo`g`inda),
bahodir
(ikkinchi
bo`g`inda),
baho
(oxirgi bo`g`inda),
bobo
(har ikkala bo`g`inda) kabi; q, g, y, h undoshlari
yonida ingichka (old qator unli tarzida), q, g`, x undoshlari yonida esa yo`g`on (orqa qator
unli tarzida) talaffuz qilinadi. Qiyos qiling:
komil
va
qobil, gov
va
g`ov, yosh (yosh)
va
qosh,
hol
va
xol
kabi.
IZOH:
yer, bayon, tayoq, yaxshi,yurak
kabi so`zlar tarkibidagi unli fonemalarga
tavsif berilganda ye,yo,yu,ya grafemalarining ikkitadan tovushni (y+e, y+o,y+u,y+a
fonemalarini) ifodalayotganligi hisobga olinadi, shunga ko`ra “y” undoshi alohida “e”, “o”,
“u”, “a” unlilari ham alohida tavsiflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
