O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

 
 
Gulxaniy ijodi bolalar kiyobxonligida. O`zbek bolalar
adabiyotining vujudga kelishi 
Reja: 
1.
Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari tarkibiga kirgan masallarda ilgari surilgan 
g‘oyalar. 
2.
Uvaysiy chistonlarida ma’rifatparvarlik g`oyalari. 
3.
Sh.Munis va A.Otin ijodida abidsedariylar o`rni. 
MAVZUGA 
DOIR 
TAYANCHTUSHUNCHALAR: 
mumtoz, 
kitobxonlik, 
navoiyxonlik, didaktik, axloqiy, maqolat, tanbih, o‘git, imon, islom, salotin, axloqiy-ta’limiy, 
xulq-odob, mehnatsevarlik, saxovatpeshalik, mehribonlik, adolatpeshaliki, karam, saxiylik, 
baxillik, navogo‘, doya, dostonsaro,odil podsholar, beklar, nomunosib noyiblar 
(o‘rinbosarlar), diyonatsiz sadrlar (mansabdorlar), maqtanchoqlar, yasovullar, lashkarlar, 
shayxul-islom, qozilar, qonunshunos muftilar, mudarrislar, tabiblar, mutasavvuflar (bularni 
nazm gulistonining xushovoz qushlari deb ataydi muallif), kotiblar, maktab ahli, mutrib va 
mug‘anniylar, ashulachilar, qissago‘ylar, va’zxonlar, munajjimlar, savdogarlar, kosiblar, 
xalq amaliy san’ati ustalari, mirshablar, zindoniylar, qorovullar, dehqonlar, bezorilar, 
g‘arib va bechoralar, gadoylar, qushchilar va ovchilar, uylanish va xotinlar, riyokor 
shayxlar, xarobot ahli-rindlar haqida batafsil ma’lumotlar berarkan, feodal jamiyat, 
abitsedariy, mufradot, murakkabot, muqattaot, chiston, lug‘z, hijo, abjad, bayt, alifbe-
manzuma… 
 
Muhammad Sharif Gulxaniy XIX asrning birinchi yarmi Qo‘qon adabiy muhitida 
masal–tamsil janrida xalqchil asar yaratishga muvaffaq bo‘lgan shoirdir. Uning hayoti va 
ijodiga oid tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, Gulxaniy tabiatan yumor va hajvga usta, xalq 
urf-odatlari va til boyliklarini, maqol, matal, naql va rivoyatlarni chuqur biladigan 
ijodkordir. U fors-tojikcha g‘azallarida Jur’at taxallusini qo‘llagan bo‘lsa, o‘zbek 
kitobxonlariga Gulxaniy taxallusi bilan mashhur. Gulxaniy – olovqalb, majnunsifat 
ma’nolarini bildiradi. Gulxaniyning eng muhim ijodiy fazilati shundaki, u XIX asr folkloristi 
sifatida o‘zbek xalqining donishmandligini ifoda etgan masallar, maqollarni to‘plab, 
o‘zining mashhur “Zarbulmasal” asarini yaratgan. Shoir uni yaratishda xalq og‘zaki ijodi 
bilan birga, buyuk hind masali “Kalila va Dimna”dan, Firdavsiy, Jomiy, Hofiz Sheroziy, 
Shayx Sa’diy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar asarlari an’analaridan keng foydalangan. 
Chindan ham jahon adabiyoti xazinasining noyob durdonasi sanalmish “Kalila va Dimna” 
qadimgi hind folklori zaminida vujudga kelgan. Uni hind podshohi Dobshalim uchun 
faylasuf 
Beydabo
yozganligi naql qilinadi. Jumladan, kitob muqaddimasigi ayrim fikrlar 
e’tirofga loyiq: “Har bir xalqning olim va faylasuflari qanday vositalar bilan bo‘lmasin, o‘z 
orzu va istaklarini amalga oshirmoq, mavjud tartibni intizomga solmoq uchun hamisha fikr 
yuritganlar, har xil tadbirlar ila ish ko‘rmoqchi bo‘lganlar, bu haqda har xil asarlar 
yozmoqqa intilganlar. Shulardan biri qushlarning va yovvoyi, yirtqich hayvonlarning tilidan 
yozilgan, g‘oyat chuqur ma’noli, nafis ramz va muammolarga to‘la ushbu kitobdir...Olimlar 
bu yo‘lni tanlab zo‘r imtiyozga ega bo‘lganlar: avvalo, bu bilan ular xohlagan so‘zlarini 
aytib, har bir bobni orzu qilganlari darajada bezash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Buning 

---

170 
ustiga, ular shu yo‘l bilan nasihat, hikmat, latifa va hazil-mutoyiba javohirlarini bir-biriga 
qo‘shganlar, toki dono odamlar bu kitobni mutolaa qilib, foydalansinlar, nodon odamlar esa, 
uni afsona deb o‘qisinlar.