O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

2-§. O‘timli va o‘timsiz fe’llar
. Fe’llar undan anglashilgan ish-harakatning narsaga 
munosabatiga ko‘ra o‘timli yoki o‘timsiz bo‘ladi.
1.Harakatning tushum kelishigidagi ot bilan ifodalangan narsaga o‘tishini bildiruvchi 
fe’llar o‘timli fe’l deyiladi. Masalan: 
ol, o‘qi, saqla, tozala
fe’llari o‘timlidir. 
2.Narsaga bevosita o‘tmaydigan harakatni anglatadigan fe’llar o‘timsiz fe’llardir. 
Masalan: 
bor, kel, o‘tir
kabi fe’llar o‘timsizdir. 
Fellardagi o‘timli yoki o‘timsizlik leksik-semantik va morfologik vositalar orqali 
ifodalanishi mumkin: a) o‘timli yoki o‘timsizlik fe’llarning leksik ma’nosidan anglashilib 
turadi. Ya’ni ular affikssiz qo‘llanganda ham o‘timli yoki o‘timsizlikka daxldor bo‘ladi. 
Masalan: 
yech, qo‘y, saqla, so‘ra, ko‘r
kabi fe’llar o‘timli; 
bor, o‘tir, uxla, ko‘kar, tur
kabi 
fe’llar esa o‘timsizdir. Fe’l ko‘p ma’noli bo‘lganda o‘z va ko‘chma ma’nosi bilan o‘timli 
yoki o‘timsiz bo‘lishi mumkin: 
kitob o‘qiydi-
o‘timli, 
kitobdan yoki maktada o‘qiydi
– 
o‘timsizdir; b) fe’lning o‘timli yoki o‘timsizligi unga qo‘shilib keladigan morfologik 
vositalar orqali belgilanadi. Bunda nisbat yasovchi affikslar muhim ahamiyatga ega 
bo‘ladi: 1) orttirma nisbat affikslari o‘timsiz fe’lni o‘timliga aylantirishi mumkin: 
oq-oqiz, 
yur-yurgiz, kel-keltir, ishla-ishlat;
2) o‘zlik va majhullik nisbat affikslari esa o‘timli fe’lni 

---

106 
o‘timsiz fe’lga aylantiradi: 
och-ochil, ko‘r-ko‘rin, tara-taran, tort-tortin.
Ba’zan mustaqil 
fe’l tarkibida nisbat qo‘shimchalari ketma-ket qo‘shilib kelishi mumkin. Bunday holda 
fe’lning o‘timli yoki o‘timsizligi oxirgi nisbat yasovchi qo‘shimchaga qarab belgilanadi: 
kel-o‘timsiz, keltir-o‘timli, keltiril-o‘timsizdir.