O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

Savol va topshiriqlar: 
1.Kasb tanlashning inson hayotidagi o'rni qanday? 
2.Kelajakda qaysi kasb egasi bo'lmoqchisiz? 
3.Abdulla Avloniyning fikricha har bir millatning kelajagi nimaga bog'liq? 
 
GRAMMATIKA: Matn va uning ko`rinishlari 
Reja: 
1.
Matn va uning xususiyatlari. 
2.
Matnning mano jihatiga ko`ra turlari. 
3.
Mikromatn va makromatnning xususiyatlari. 
4.
Matnni kengaytirish va qisqartirish yo`llari. 
Tayanch tushunchalar
: Matn, matn bilan ishlash, diolog, monolog, matnni 
kengaytirish, matnni qisqartirish, mikromatn, makromatn, mazmun butunlik, yaxlitlik. 
Har qanday og`zaki va yozma nutq parchasi matn (makromatn) hisoblanadi. 
Matn mikromatnlarning o`zaro mazmuniy va grammatik bog`lanishidan hosil bo`ladi. 
Esda saqlang. Bir necha gaplarning o`zaro grammatik va mazmuniy bog`lanishidan 
tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikka ega bo`lgan qo`shma gaplarga nisbatan yirikroq 
yozma va og`zaki nutq parchasi mikromatn hisoblanadi. 
Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil topuvchi 
yaxlit asar makromatn deyiladi. Masalan, Abdulla Qahhorning «O`g`ri» hikoyasida 
ishtirok etgan barcha mikromatnlar «o`g`irlik» umumiy mavzusi ostida birlashgan. 
Matnning eng kichik birligi gap hisoblanib, ular matn tarkibida ma`lum bog`lovchi 
vositalar yordamida bog`lanadi. Ular quyidagilardan iborat: bog`lovchilar, bog`lovchi 
vazifasidagi ayrim so`zlar, takroriy bo`laklar, olmoshlar, sinonimlar. 
Karimjon a`lo o`qish va odobi bilan litseyda katta hurmatga ega. U jamoat 
ishlarida ham faol qatnashadi. 

---

147 
Matn tarkibidagi ikkinchi gap boshida kelgan u olmoshi birinchi gap tarkibida kelgan 
Karimjon o`rnida kelib ikkinchi gapni birinchi gapga mazmunan bog`laydi. Shuning 
uchun u olmoshi matn qismlarini bog`lovchi, ya`ni matn hosil qiluvchi vosita sanaladi. 
Mikromatnni hosil qilishda takrorlar eng muhim vositadir, chunki u ham gaplarni 
bog`lovchi vosita hisoblanadi, ham uslubiy bo`yoqdorlik hosil qiladi. 
Olti oykim she`r yozmayman, yuragim zada, 
Olti oykim o`zgalarga tilayman omad.
Olti oykim do`stlarim ham pana-panada 
Iste`dodim so`nganidan qilar karomat (Abdulla Oripov). 
Matn uslubida ishlashning yana bir turi matnni tasvirlashdir. So`z bilan
tasvirlash so`zni aniq tanlash talab qiladi. Chunki so`z bilan tasvirlashda manzara
so`z yordamida qayta tiklanadi. Tasvirlash uchun o`quvchi matndagi voqea sodir
bo`lgan vaziyatni qatnashuvchi shaxslarning tashqi ko`rinishi, uning xususiyatlarini
yaxshi bilishi kerak. 
Matn narsa va hodisalarni tasvirlaydi, so`zlovchining munosabatini aniqlaydi.
Matn so`z tuzilishiga ko`ra xat boshi, bo`lim, boblardan tuziladi.
O`quvchilar tomonidan yaratiladigan matnlar asosan xat boshi va qismdan
iborat bo`ladi. Yuqori sinflarda matn ustida ishlashning tasvirlash, rivoyat va 
hikoyatlash, muhokama qilish usullaridan ko`proq foydalaniladi. Bu usullar ustida
aniq chegara bo`lmasada, ularning har qaysinisi o`ziga xos xususiyatlarga ega. 
Asosiy matnda voqeada ishtirok etadigan shaxslar bo`lmaydi. Unda, asosan tabiat
manzarasi, ish jarayonlari tasvirlanadi. Tasvirlash kuzatuvchilar bilan bog`liq.
Shuning uchun ona tili darslarida bolalarni kuzatuvchilikka o`rgatish eng muhim
belgisi va xususiyatlarni ko`ra bilishga odatlanish zarur. Rivoyatlash va
hikoyalash matn tasviriy matndan voqeaning izchillikda berilganligi, unda ishtirok
etuvchi shaxslarning borligi, dialog nutqdan dalillar va ularning tafsilotlariga
alohida o`rin ajratiladi. Voqealar hikoya tarzida tasvirlanadi. Ona tili
mashg`ulotlarida bunday matnlardan juda ko`p foydalanishga to`g`ri keladi.
Muhokama tarzidagi matnlar yaxshilik va yomonlik, mehnatsevarlik, halollik va
tekinxo`rlik, do`stlik va dushmanlik, sabr-qanoatlilik va sabrsizlik mavzularida
bo`lishi mumkin.