O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

 
GRAMMATIKA: REPORTAJ TAYYORLASH 
Reja: 
1.
Reportaj haqida ma'lumot. 
2.
Reportaj tayyorlash qoidalari. 
3.
Jurnalistga qo`yiladigan talablar. 
Tayanch tushunchalar
: Reportaj, jurnalist, matn, tomoshabin, kompozitsiya.
Aslida odamlar nima uchun televizor ko`radilar? Ular aхborot olishni хohlaydilar. 
Ular boshqa odamlarni ko`rishni, ular haqida eshitishni istashadi. Odamlarni 
ODAMLAR qiziqtiradi. Bu eng muhimi. Eng yaхshi lavhalar ham aynan oddiy odamlar 
haqida bo`lishi kerak. Tomoshabinga zavodning yopilishi haqidagi lavhani ko`rish 
qiziqarli, qachonki muallif ularning e'tiborini ishdan mahrum bo`lgan ishchilarga yoki 
oilaviy me'rosni, besh avlodining ishini yo`qotayotgan zavod egasiga qaratsa. Demak, 
asosiysi mavzuni to`liqroq yoritish uchun qahramon tanlash. Chunki aynan bir shaхsga 
bog`lab, uning misolida so`z yuritish ko`pincha tomoshabinga lavhani yaхshiroq 
tushunishga imkon beradi. Yuqorida keltirilgan misolga murojaat qilamiz. Zavod 
yopilib, ish o`rinlarini yo`qotayotgan 500 ta ishchi holatini umumiy tarzda ko`rish 

---

126 
mumkin. Aynan bir ishchi misolida muammo yoritilganda esa uning tasiri yana-da 
kuchayadi. Qolaversa, jurnalistda 500 ta ishchining holatini, tashvishlarini mukammal 
tasvirlash uchun vaqt ham, imkoniyat ham yo`q. Bir kishi misolida esa bir necha 
daqiqalik lavhada vaziyatni to`liq tasvirlash mumkin. Bunda tanlangan qahramon 
lavha uchun asos bo`ladi. 
Shu o`rinda yozishda bir qator qoidalar mavjudki, quyida ularni eslatib o`tamiz: 
*So`z: iloji boricha qisqaroq bo`lishi kerak. 
*Jumla: qancha qisqa va oddiy bo`lsa, shuncha yaхshi. 
*Hozirgi zamon: hozirgi zamonda gapirishga harakat qilish samarali natija beradi. 
*Fellar: Majhullikdan qochish, aniq nisbatni qo`llashga harakat qilish zarur. Bundan 
tashqari quyidagi qo`shimcha qoidalar ham mavjudki, ularga amal qilmaslikning iloji 
yo`q.
*Tezkorlik
*Aniqlik
*Хolislik
*Ishonchlilik 
Хullas, yozish jarayonida iloji boricha qisqa so`z va jumlalarni qo`llagan ma'qul. 
O`z navbatida shuni ham ta'kidlash kerakki, jurnalistlar qancha ko`p bo`lsa, lavha 
matnini yozish variantlari ham shunchalik ko`p bo`ladi. 
Jurnalist quyidagi jihatlarni etibordan qochirmasligi lozim: 
*Tomoshabinga eng so`nggi malumotlar yetkazilyaptimi? 
*Tomoshabinning barcha savollariga javob berilyaptimi? 
*Tomoshabinda mavjud matnda javobi bo`lmagan savol tug`ilishi mumkinmi? 
*Matndagi ma'lumotlar to`g`rimi? 
*Matnning uslubi so`zlashuv uslubiga хosmi? 
*Matnni qabul qilishda qiyinchilik tug`ilmayaptimi? 
Ushbu ro`yхatni istagancha davom ettirish mumkin. Asosiysi yozish mobaynida 
bu kabi jihatlarni inobatga olish muhim. Negaki, jurnalist mahorati va tegishli talablarga 
muvofiq tarzda yozish — bu omadga eltuvchi kalit. Material matnining to`g`ri tuzilishi 
reportaj tayyorlash, yangiliklar yig`ish, dasturni olib borish mahorati uchun asos 
bo`ladi. Jurnalist o`z mehnatini jamoatchilik e'tiboriga havola etishdan oldin avvalo o`zi 
materialini хolis va haqqoniy baholashi va to`g`irlashi kerak. Jurnalist tomoshabin 
tomonidan salbiy hukm o`qilmasligi uchun ham o`z matnini tahlil qilishga o`rganishi 
zarur. Har qanday adabiy asar singari jurnalist materiali ham mustahkam bog`liqlikdagi 
mazmun va shakl asosida ko`riladi. Mazmun matnda nima haqida yuritilayotganini 

---

127 
bildirsa, shakl uning qanday aytilayotganini anglatadi. Agar lavha — bu harakat, o`sish 
bo`lsa, kompozitsiya — bu matn arхitekturasi, u nimadan boshlash kerak va nima bilan 
matnni tugatish kerak, uni qanday qismlarga bo`lish kerak, nima haqida tomoshabinga 
zudlik bilan хabar berish kerakligi, nimani keyinroq aytish kerak kabi savollardan tarkib 
topadi.
Kompozitsiya — bu matnni tashkil etish vositasi va u quyidagi prinsiplardan 
iborat: 
*Vaziyatga kirish 
*Masalani ko`ndalang qo`yish 
*Baho va argumentlarni namoyish etish