Bog'liq TA’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «Fizika – matematika
Uzluksiz qayd qiluvchi spektrafotometr qurilmasi. Laboratoriya sharoitida kondensirlangan muhitlarning yutilish spektrlarini qayd qilish uchun, odatda ishlab chiqarishda yo’lga qo’yishga spektrofotometrlar; bir nurlik sf-26; sf-46 hamda 2 nurlik; cf-10 turdagi spektrofotometr asboblar ishlatiladi. Bu barcha qurilmalar yorug’lik o’tkazish koeffitsiyenti va namunalarning optik zichligini keng to’lqin uzunliklar sohasida aniqlash imkonini beradi. Sf-46 spektrofotometrning optik zichlikning to’lqin uzunlikka bog’liq munosabati solishtirish yo’li bilan olinadi. O’lchashlar nuqtaviy olinib ko’p vaqt talab etadi hamda xatolikni oshiradi []. Shuning uchun uzluksiz qabul qilish sistemasidan foydalanish samarasini oshirish imkoniyatini beradi.
Magistrlik dissertatsiasida optik zichlikni uzluksiz ravishda ezib borgan takomillashtirilgan sf-46 spektrofotometr asbobi ishlatildi. Bu spektral qurilmada fotoelektron kuchaytirgich fek o’rtacha tokning stabillash prinsipi asosida ishlaydi. Qurilmada 23 difraksion monoxromatori qo’llaniladi. Bu esa keng spektral sohada yutilish spektrini oddiy talqinda yozish imkoniyatini beradi.
Takomillashtirilgan bir nurli spektrofotometrning prinsipial sxemasi keltirilgan uzluksiz spektri manbaida s nurlanish monoxramatorning kirish tirqishiga yo’naltiriladi. Monoxromatorning nurlanish dispersiyalanib monoxromator nurlanishlar hosil bo’ladi. Ishchi sohada 400 nm dan 700 nm gacha bo’lgan nurlanish qabul qiladi. Fek fotoelementi xuddi shu ishchi sohani qamraydi. Monoxromatordan chikkan yorug’lik oqimi tekshirilayotgan namunadan n o’tib fotokuchaytirgich fek ning fotokatodga proeksiyalanadi va uni yorug’lik nurlanishni qayd qiluvchi element deyish mumkin. Fek diodlardagi nurlanish –un fotokatodning yoritilganligiga bog’liq ravishda o’zgaradi. Bunga fek ning o’rtacha anod toki If 1;2 aniqlik bilan doimiy qilib ishlashi kerak. Fotoelementning parametrlarini bu tarzda o’zgartirish o’n fotoelektron kuchaytirgich sistemasida teskari aloqa tarmog’i o’rnatiladi-yuqori kuchlanish manbasi foto kuchaytirgich o’rta tokini stabillovchi blok uzviy bog’lanishda yuqori kuchlanishlar manbasi bilan ishlaydi.
Magistrlik dissertatsiasida foydalanilayotgan fek-100 elementining yorug’lik xarakteristikasining chiziqli sohasida fotokatod yoritilganlikning o’zgarishiga mos ravishda nurlanishi o’zgarishin isbotlash mumkin.
(3.2.2)
Bu erda -diod kuchlanishning o’zgarishi F-yorug’lik oqimi.
Haqiqatdan ham aniq toki yorug’lik oqimi (S0 va dinod kuchlanish)Un lar orasida quyidagi munosabat mavjud.
(3.2.3)
formuladagi (A-proporstionallik koeffistenti F(Un) / bu funkstiya Fek ning anod sezgirligini uning diodlardagi (Un) kuchlanishga bog’liqligini xarakterlaydi.
(2)- formulani 2 ta tomonini logarifmlaymiz va differensiyalaymiz natijada quyidagi tenglikni olamiz.
(3.2.4)
Fek tokning stabilizastiyasini inobatga olsak unda (3.2.3)formuladan quyidagi proporsionallikni olamiz.
(3.2.5)
Bu yerda k-mashshtab koeffitsiyenti va uni susaytirish koeffitsiyentlari ma’lum bo’lgan darajalash fil’trlari yordamida spektrofotometrlarni kalvirlashdan aniqlash mumkin. D-optik zichlik demak foydali signalni uzluksiz qayd qilishda fekni o’rtacha tokni stabillash usuli o'zi yordamida tekshirilaetgan namunaning yutilish spektrini uzluksiz ravishda chizib borish imkonini beradi. Tabiiyki bir vaqtning o'zida to’lqin uzunliklarni ham uzluksiz o’zgartirish talab etadi. Magistrlik dissertatsiasida skanerlash jarayoni elektrometr o'rnatilgan zanjir yordamida bajariladi. Shu singari teskari aloqaning o’rnatilishi natijasida fekning yoritilganning o’zgartirilishiga mos namunaning optik zichligi aniqlanadi. Agar optik sistemaning yorug’lik o’tkazish o’zgarsa yorug’lik manbasining nurlantirish qobiliyati o’zgarsa va fek spektral sezgirligi o’zgarsa ‘nolinchi’ chiziq surilishi mumkin. Bu surilish dan yuqori bo’lmasligi kerak. Bir nurli spektrofotometrning sezgirligik chegarasi o’lchanayotgan flutuatstiya bilan chegaralanadi. Uzluksiz qayd qilish usulini qo’llaganda yorug’lik oqimining flutastion o’zgarish diod kuchlanishining teskari fazoda o’zgarishi bilan o’lchanadi. Bu kompensatsiya spektrofotometrning o’lchov fotometriga mafviy teskari aloqa kiritish bilan ekvivalentdir uning natijasi o’lchash natijalariga ijobiy ta’sir etadi. (mdr-23) monoxromotor asosidagina qo’llanilayotgan bir turli spektrofotometr dds-30 lampasi bilan ultrabinafsha sohasida fek-71 fotoelektron kuchaytirgichi qo’llaniladi ko’rish sohasidagi spektrlarni yozishda 100 v ga teng galogen nakol lampasi bilan juftlikda feu-100 fotoelektron kuchaytirgichi ishlatiladi. ‘Nolinchi’ chiziq 310 420 nm va 470 650 nm sohalarida yozilganda tajriba ko’rsatadiki farq yetarlicha kamdir. Ishda qo’llaniladigan fotokuchaytirgichlarning o’rtacha stabilizatsiyasi yoritilganlik o’zgarganda 1 2 dan olib ketsa o’zgarsa yuqori kuchlanish manbasi 0,5 (yoki vs-2) kuchlanishini stablizatsiya qilish rejimidan fotoelektron kuchaytirgich tokini qilish rejimiga o’tadi. To’lqin uzunliklar bo’yicha difraksion panjarani (~1200 shtrix/mm) ohista aylantirish bilan bajariladi. Spektral qurilmani o’lchashlarga tayyorlash uchun yustirovka, fokustirovka va darajalash ishlarni bajarish kerak bo’ladi. Yustirovka priborni elektr nurini monoxromatorning kirish tirqishiga yo’naltirildi. Fokusirovka (fokuslash): bunga monoxromator kirish tirqishini kengayritib, toraytirish yo’li bilan presinikka tushayotgan yorug’lik nurini fokuslab turli to’lqin uzunliklarda aniq spektr olishga imkon yaratiladi. Asbobni darajalash graduirovka asbobni darajalash simob geliy lampasi (drgs-12) orqali amlga oshiriladi. Bunda turli to’lqin uzunliklarida shu priborga mo’ljallangan maxsus milliampermetr yordamida fotoelementlarga tushayotgan katta yorug’lik kuchi vaziyatlari aniqlanadi. Suyukliklarni tekshirish uchun spektrofotometr komplektida 10 mm qalinlikdagi suyuq qatlamiga mo’ljallangan kvars shishali to’g’ri burchakli kyuvetalar bor. Namunalarning o’tkazish koeffitsiyentini o’lchash kyuveta bo’lmasining koptogi mahkam biriktilib o’tkaziladi, fotopriyomniklar va kuchaytirgichlar kamera 16 da joylashgan fotoelementlarni almashtirish rukoletka 41 yordamida amalga oshiriladi.
