Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

146 
9- mavzu: Buxoro viloyatida arxiv ishining tashkil etilishi 
Reja: 
9.1.
Buxoroda sovet tuzumining oʻrnatilishi va arxiv ishi 
9.2.
Oʻzbekiston Milliy arxividagi I-126 fondi Buxoro amiriligi qoʻshbegi arxivi 
topilishi va tartibga solinishi 
9.3.
Rossiya imperatori siyosiy agentligining arxivi tushunchasi 
9.4.
Buxoro viloyatining tashkil etilishi va arxiv tizimi 
 
Tayanch soʻz va iboralar: 
arxiv byurosi, Zarafshon viloyatida arxiv 
muassasalari,Amir Olimxon madrasasi,V.L.Vyatkin,siyosiy agentlik, qaydnoma 
kitobi, Turkiston general-gubernatori, rasmiy hujjatlar, Buxoro viloyati, hujjat 
saqlovi, ijroqoʻm, ilmiy-texnik ishlov, saqlov birligi, Koʻkaldosh madrasasi. 
 
9.1. Buxoroda sovet tuzumining oʻrnatilishi va arxiv ishi.
Ma'lumki, har 
bir davlat tarixini yoritishda arxiv hujjatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Tarixiy 
tadqiqotlarning manbaviy asosini shakllantirish va milliy-madaniy boylik 
hisoblangan yozma va tarixiy hujjatlarni muntazam ravishda jamlab borish va 
ularni but saqlanishini ta'minlashda davlat arxivlarining oʻrni muhimdir.
Buxoro shahrining vatanimiz tarixida tutgan oʻrni haqida ortiqcha ta’rif 
berish shart emas. Xoʻsh, bu hududda tariximiz uchun qimmatli boʻlgan hujjatlar, 
qadimiy qoʻlyozmalar saqlanadigan muassasa – arxivlar qachondan boshlab tashkil 
etilgan va qanday faoliyat yuritgan? Qadim-qadimdan hukmdor saroyida 
kutubxonalar va devonxonalar mavjud boʻlsa-da, ular zamonaviy arxiv vazifasini 
bajarmas edi. XIX asr oxirida tojdorlik qilgan amirlar hujjatlar saqlanadigan 
devonxonani oʻz qarorgohlarida olib yurganlar. Amir devonxonasiga parvonachi 
javobgar boʻlgan. Saroy kutubxonasidan esa faqat amirning ruxsati bilan 
foydalanilgan.
Buxoroda arxiv muassasalarini tashkil etilishi hududda shoʻro tuzumining 
oʻrnatilishi bilan bogʻliq. 1925-yil oxirida Zarafshon, Toshkent, Samarqand, 
Fargʻonada viloyat arxiv byurolari va 1926-yil boshida Xorazm, Qashqadaryo va 

---

147 
Surxondaryoda viloyat arxiv byurosi tashkil qilindi. 1927-yil okrug maqomi 
berilishi munosabati bilan viloyat arxiv byurolari okrug nomi bilan qayta 
nomlandi.
Oʻzbekiston SSR Markaziy Ijroiya Komitetining 1935-yil 21-dekabrda 
qabul qilgan qaroriga koʻra Samarqand, Buxoro, Fargʻonadan tashqari hamma 
shahar va tumanlarda shahar va tuman arxivlari tashkil qilindi. Oʻzbekiston SSR 
Markaziy Arxiv Boshqarmasi (MAB)dan Oʻzbekiston SSR Markaziy Davlat 
Arxivi oʻzining Samarqand, Buxoro, Fargʻona boʻlimlari bilan ajralib chiqdi. 
Buxoro viloyat Davlat arxivi 1925-yilda Zarafshon viloyat arxiv byurosi 
sifatida tashkil topgan boʻlib, 1927-yilda Buxoro okrug arxiv byurosiga 
aylantirilgan. 
Buxoroda dastlab arxiv ishini yoʻlga qoʻyish uchun asosiy hujjatlar bazasi 
sifatida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi, Zarafshon viloyati, Buxoro okrugi va 
Buxoro viloyati ijroya qoʻmitalarining hujjatlari xizmat qilgan.
Agar arxiv tashkil topgan dastlabki davrlarga qaraydigan boʻlsak, uning 
ogʻir ahvolda ish boshlaganini koʻrishimiz mumkin. Oʻzbekiston Milliy Arxivining 
R-400 fondida saqlanayotgan hujjatlar bunga guvohlik beradi. OʻzSSR MABning 
1926-yilgi 
hisobotida 
aytilishicha 
sobiq 
Buxoro 
viloyati(oblasti) 
va 
TojikistonASSRda arxiv ishi yaxshi yoʻlga qoʻyilmagan. Eski Buxoroda Zarafshon 
arxiv byurosi sifatida arxiv organlari tashkil etilgan edi, lekin bu organ 
ishchilarining 
toʻliq 
tasniflanmaganligi, 
sharoitning 
yomonligi, 
mablagʻ 
yoʻqligidan hujjatlarni tartibga solinmaganligi uchun MAB ularni OʻzMABga 
topshirishni lozim biladi. OʻzMABda ularni saqlash, tartibga solish ishlari olib 
boriladi. Bu hujjatlar sobiq Buxoro Respublikasining tugatilgan muassasalari 
hujjatlari boʻlib, ular mutlaqo tartibsiz holda saqlangan. Bir qismini Toshkentga 
yuborish kerak edi. 
Birinchi navbatda yuqori ilmiy qimmatga ega boʻlgan hujjatlar – Nozirlar 
Kengashi, Harbiy Nozirlik, Xoʻjalik Nozirligi hujjatlari, bundan tashqari 

---

148 
diplomatik hujjatlar va sobiq Buxoro Amiri arxivi topshirilishi koʻzda tutilgan
85
. 
Koʻrinib turibdiki arxiv fondlari anchagina “boy” boʻlgan. 
Milliy chegaralanish natijasida MAB sobiq Buxoro va Xorazm 
Respublikalari tarkibidan chiqqan, arxiv ishi umuman yoʻlga qoʻyilmagan yangi 
viloyatlarda yuqori qimmatga ega hujjatlarning yoʻqolib ketishini oldini olish 
uchun kam miqdorda kreditlar ajratish orqali ba’zi shtatlarni rivojlantirdi. Chunki 
bu hujjatlar inqilobgacha boʻlgan davr va Xalq Respublikalari haqidagi 
ma’lumotlarni yoritadi. Bu yerlarda arxiv byurolari tashkil etildi. 
Lekin ish bu bilan hal boʻlib qolmasdi. Qilingan ishlar mavjud ahvolni 
butunlay yaxshilay olmagan. Joylardagi arxiv muassasalari maxsus kadrlar va 
mablagʻ borasida koʻp qiyinchiliklarga duch kelgan edi. MAB bosh boshqaruvchisi 
Ivanov BXSR tugatilgandan soʻng u yerlardagi arxiv muassasalarini tekshirib 
chiqadi va natijalarini yozma ravishda hisobot tarzida Oʻz MIK bosh kotibi 
Cheloguzovga bildirgan edi. Ivanov oʻz hisobotlida quyidagilarni keltiradi: 
“Zarafshon viloyatidagi arxiv ishi haqida ba’zi ma’lumotlarni 1924-yilgi 
dokladimga qoʻshimcha qilmoqchiman. Bularga MIK Prezidiumining majlisidagi 
chiqishim va shaxsiy suhbatlarimni kiritaman. 
Gap shundaki, sobiq Buxoro Respublikasida arxiv organlari boʻlmagan va 
arxiv materiallari muassasalarda saqlangan. Qisman Zarafshon viloyatining Xalq 
ta’limi boʻlimi tomonidan toʻplab qolingan. 1924-yil dekabr oyining oxirgi 
kunlarida Buxoroda boʻlganimda Zarafshon viloyat arxiv byurosi bilan muzokara 
olib bordim va buning natijasida Viloyat ijroiya qoʻmitasi arxivchilar shtatini 4 
kishiga yetkazishdi (rahbar va 3 ta arxivchi). Yaxshimi-yomonmi guruh 
Toshkentdan qoʻllanmani qabul qilib olib ishga kirishdi. Lekin ular orasida arxiv 
qonunchiligini biladigan birorta ham ishchi yoʻq edi. Bundan tashqari ular oʻzbek 
va rus tillari bilan umuman tanish emas edi va buning oqibatida arxivchilar ishni 
notoʻgʻri bajarar edilar. Mening ikkinchi tashrifim ham diqqat markazida boʻldi. 
Hujjatlar 
saqlanadigan 
maxsus 
xonalarning 
kamligi, 
tajribali 
mutaxassislarning yoʻqligi va ularni boshqa shaharlardan olib kelish masalasi meni 
85
Fayzullayev Sh.N., Klichev O.A. Buxoro arxiv ishi tarixi. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2015. –B.17.

---

149 
iyun oyida yana Buxoroga tashrif buyurishimga majbur qildi. Viloyat ijroiya 
qoʻmitasi huzurida ushbu masalani koʻtarib Ijroqoʻmning diqqatini qaratish kerak 
edi. Mening rasmiy iltimosimga javoban u: “Shtatlar sonini yana koʻpaytirish 
ehtiyojdan ortiq. Ularni koʻpaytirish uchun pul yoʻq, ahvolimiz ogʻir. Undan koʻra 
arxiv byurosini Viloyat ijroiya qoʻmitasi huzurida mustaqil boʻlim sifatida tashkil 
qilish kerak” deb aytdi. Shunda men Zarafshon viloyat Davlat Reja Qoʻmitasi raisi 
va viloyat ijroya qoʻmitasining boshqa a’zolari bilan hech boʻlmaganda sobiq 
Buxoro amirining qimmatli arxivi va butun boshli nozirliklar hujjatlarini talon-
taroj qilishdan saqlash haqida kelishib oldim. Buning uchun ularni MAB 
saqloviga, Toshkentga joʻnatish kerak edi. Oʻshanda yuborish sistemasi ishlab 
chiqildi va viloyat Davlat Reja Qoʻmitasi raisi oʻrtoq Galay muammoni ijobiy hal 
qilishga va’da berdi. 
Shu bilan muammo davlat nuqtayi nazaridan hal qilingan boʻldi. Qimmatli 
arxiv materiallari talon-tarojdan va tajribasiz arxivchilarning “ishlov”laridan olib 
qolindi. Viloyat Ijroqoʻmi esa Arxiv byuroning bir inspektoriga maosh toʻlashdan 
ozod boʻldi. Bu inspektor muassasalarga arxivshunoslik boʻyicha xizmat qilardi. 
Lekin MABning olib borgan fidokorona muzokaralariga qaramay Zarafshon 
viloyat Ijroqoʻmining bildirishnomasini qabul qildi, unda viloyat Ijroqoʻm raisi 
oʻrinbosari oʻrtoq Galayning qaroriga koʻra arxivlar faqat MABning pul 
toʻlaganidan soʻng Toshkentga yuborilishi mumkin. Sobiq Buxoro amiri va sobiq 
Buxoro Respublikasi Nozirliklarining qimmatli arxivlarini saqlab qolish uchun 
men XKSdan oʻsha summani soʻramoqchi boʻldim. XKS viloyat Ijroqoʻmidan 
tegishli smetani yuborishni talab qildi. Talabnomaning qat’iyligiga qaramay ikki 
oy javobsiz qoldirildi. Viloyat Ijroqoʻmi qaroriga koʻra arxiv byuroning ishchilari 
soni ikki kishi qilib qoʻyildi: rahbar va arxivchi. Shularni bayon qilmoqchimanki, 
bular mening kasbiy xizmat vazifam hisoblanadi. Menimcha, Zarafshon viloyatida 
arxiv ishi viloyat Ijroqoʻmi tomonidan toʻxtatib qoʻyilgan. Chunki men 2 kishi 
bilan yoʻlga qoʻyilgan arxiv ishini ish deb hisoblamayman. Arxiv hujjatlarining 
orasida tugatilgan eski muassasalarning 1000 puddan ortiq materiallari bor. Agar 
ikki kishi saqlash ishi bilan shugʻullansa - hujjatlarga ishlov berish, tizimlashtirish, 

---

150 
ma’lumotnoma berish, yangi arxivlarni qabul qilish ishlarini bajaradigan odam 
qolmaydi.