Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

Partiya Markaziy Qoʻmitasining 1964-yil 12-maydagi “Mehnatkashlarning 
kommunistik tarbiyasida muzeylarning rolini oshirish toʻgʻrisida”gi va 1982-yil 
avgustdagi “Muzeylarning gʻoyaviy-tarbiyaviy rolini oshirish toʻgʻrisida”gi ikki 

---

85 
Qarori Oʻzbekiston muzeylarini ham “gʻoyaviy targʻibotchi muassasalar” tizimiga 
uzil-kesil biriktirib qoʻydi. Bu esa muzeylar rivojiga salbiy ta’sir koʻrsatdi. 
Muzeylar boshqarmasi 1947-yili ishlab chiqqan “Muzey fondlarini hisobga 
olish boʻyicha koʻrsatmalar” va 1968-yili yangi “Asosiy fondlar tarkibi haqida” 
hujjat chiqqunga qadar Oʻzbekistonda amal qildi. Shu davrdan boshlab muzeylarga 
yagona namunadagi inventar kitoblari ishlab chiqilib tarqatildi. 
Davlatning asosan muzey muassasalaridan gʻoyaviy targʻibotchi sifatida 
foydalanishga intilishi sovet davrining deyarli boshqa bosqichlarida muzeylarning 
ilmiy salohiyatli mutaxassislarning qarshiligiga duch keldi. Oʻlkashunoslik va 
muzey ishi ilmiy tadqiqot institutlarining 1948-yil noyabrdagi kengaytirilgan 
sessiyasi ushbu muassasaning faoliyati yakunlari va istiqbollariga bagʻishlandi. 
Institut “Respublika, oʻlka, viloyat va yirik rayonlar oʻlkashunoslik muzeylari 
haqida”gi hamda “Respublika, oʻlka, viloyat va yirik rayonlar oʻlkashunoslik 
muzeylari koʻrgazmalarini tashkil etishning asosiy tamoyillari” kabi hujjatlar 
ishlab chiqildi. Hujjatlarda muzey eksponatlarini unifikatsiyalashga yoʻl tutilgani 
oʻz tasdigʻini topdi. Oʻlkashunoslik muzeylarining davlat tomonidan ilmiy tadqiqot 
va madaniy-ma’rifiy muassasa deb tan olinishi muzey ishiga ijobiy ta’sir qildi. 
Uning tizimida fond boʻlimi, kutubxona, ilmiy arxiv, yordamchi kabinetlar boʻlishi 
koʻzda tutilgan edi. Muzeylar mustaqil ravishda adabiyot yoki badiiy koʻrgazmalar 
tashkil etishga ruxsat oldi. Katta anjuman tashkil etilib, unda muzey tizimini ilmiy 
rejalashtirish masalasi muhokama etildi. 
Sovet muzeylari 1957-yil Muzeylar xalqaro kengashiga a’zo boʻldi. Xorijiy 
muzeylar bilan aloqa bogʻlash jahon muzey amaliyotidagi yangi jarayonlar bilan 
tanishish imkonini berdi. Butunittifoq muzeylarning I koʻrigi 1957-yili oʻtkazilib, 
u urushdan keyingi oʻn yillikda soha faoliyatini sarhisob qilishga imkoniyat 
yaratadi. Shu yillarda Oʻzbekistonda ham oʻlkashunoslik harakati jonlandi. Yangi 
bosqichda ommaviy tarixiy oʻlkashunoslik harakatining oʻziga xos jihati qator 
muzeylar tizimining yaratilishiga asos boʻldi. Yangi muzeylar jamoatchilik 
tashabbusi bilan tashkil etilib, ularning mablagʻlari hisobiga faoliyat koʻrsatgan. 

---

86 
Jamoa muzeylari ichida son jihatidan eng koʻpchiligini maktab muzeylari 
tashkil etadi. Oʻzbekistonda ular XX asrning 60-yillaridan boshlab tashkil qilina 
boshlandi. Umuman olganda 1960-1980-yillarning boshida muzeylarga kiruvchilar 
sonining keskin oʻsishi kuzatildi. Muzey ishi jamoachilik diqqat markazida turdi. 
Muzeylar, ular faoliyati, madaniy yodgorliklarni asrash muammolari haqidagi 
munozaralar nafaqat maxsus, balki matbuot, gazeta va jurnallarda keng muhokama 
etildi. Jamiyatda muzeylarga qiziqishning oshishi muzey faoliyatiga davlat 
tomonidan e’tiborning kuchayishiga olib keldi.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach respublikamiz ma’naviy hayotida 
yangi istiqbollar ochildi. Xususan, jamiyat va inson hayotida muhim oʻrin tutuvchi 
muzey va muzeyshunoslikka alohida e’tibor berildi. Ushbu qismda Oʻzbekiston 
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 
maxsus qarorlari, “Oʻzbekmuzey” tashkilotining ta’sis etilishi, “Muzeylar 
toʻgʻrisida”gi Qonunning qabul qilinishi hamda ularning ma’naviy hayotda, 
muzeylar faoliyati, muzeyshunoslikka ta’siri, ularning ilmiy ahamiyati ochib 
berildi
53
.
Shundan soʻng Oʻzbekiston hududida joylashgan muzeylar faoliyatini 
takomillashtirish ishlari boshlandi. Ular xalqning ma’naviy-axloqiy kamolotida 
yanada muhim oʻrin egallay boshladi. Tariximizni, mustaqilligimiz odimlarini aks 
53
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 23-декабрда қабул қилинган “Республика 
музейлари фаолиятини яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори //Халқ сўзи, 1994 йил 24-декабрь; 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 12-январда қабул қилинган “Музейлар фаолиятини 
тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони// Халқ сўзи, 1998 йил 13-январь; Ўзбекистон 
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 5-мартда қабул қилинган “Музейлар фаолиятини тубдан 
қўллаб-қувватлаш масалалари тўғрисида”ги қарори// Халқ сўзи, 1998 йил 15-март; Постановление Кабинета 
Министров Республики Узбекистан “Об упорядочении вопросов вывоза и ввоза культурных ценностей в 
Республике Узбекистан” от 23-марта 1999 года // Правда Востока, 24-марта 1999 года; “Музейлар 
тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 2008 йил 12-сентябрь//Ўзбекистон Республикаси қонун 
ҳужжатлари тўплами, 2008 йил.–№37-38. – Б.12-20; “Давлат музейларининг болалар ва уларнинг ота-
оналарига очиқлигини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамасининг 2014 йил 11-июлдаги 189-сон қарори// Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари 
тўплами, 2014 йил 21-июль, – № 35. – Б. 57-31; Ўзбекистон Республикаси ҳукматининг айрим қарорларига 
ўзгартириш ва қўшимчалар қиритиш, шунингдек баъзиларини ўз кучини йўқотган деб ҳисоблаш тўғрисида 
(Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги фаолиятини 
ташкил этиш тўғрисида” 2017 йил 15-февралдаги ПҚ-2779-сон қарори)” Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамасининг 2017 йил 11- майдаги 270-сон қарорига асосан “Музей тўғрисидаги” қонун ва қарорларга 
қўшимча ва ўзгартиришлар киритилган// Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 йил 
15-май – №19.– Б.69-88; “Ўзбекистон Республикаси маданият ва санъат соҳасини инновацион 
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 26- 
августдаги ПҚ-3920-сон қарори // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2018 йил 26-август 
июль – № 35. – Б. 19-23.

---

87 
ettiruvchi noyob, nodir eksponatlar bilan muzey ekspozitsiyalari yangilandi. 
Shuningdek, muzeylarni jahon standartlariga moslashtirish, jahonga tanitish, 
ulardan yoshlarimiz ongida milliy gʻurur va iftixor, milliy gʻoyaning oʻrin olishiga 
muhim omil boʻlishi, yoshlarda Vatanga sadoqat tuygʻularini shakllantirishga 
alohida e’tibor berildi.
Muzey masalalari xususida N.Habibullayev, R.Almeyev, I.Ilalov, 
G.Fuzailova, M.Xasanova, M.Bekmurodov, M.Rashidova, D.Kuryazovava boshqa 
mutaxassislar maxsus tadqiqotlar, qoʻllanma va darsliklarda oʻz fikr-
mulohazalarini bildirganlar. Ularning mulohazalari umumlashtirilib, muzeylar 
taraqqiyoti uchun me’yoriy-huquqiy baza yaratgan hujjatlar xronologik tartibda 
tahlil etildi. 
Muzeylarga nisbatan jamiyatdagi ehtiyoj unga kiruvchilar sonining oshib 
borishi bilan belgilanadi. Bu koʻrsatkich 1990-yillarda keskin kamayib, XX 
asrning 
oxirlaridan 
asta-sekin 
oʻsa 
boshladi. 
Muzeylar 
faoliyatini 
murakkablashtirgan narsa XX asrning 90-yillarida ham jamiyatda koʻpchilik aholi 
qabul qilgan muhim qadriyatlar tizimining shakllanmaganligi edi. Kommunistik 
mafkura va sovet turmush tarzining targʻiboti mustaqillik yillarida demokratik 
qadriyatlarga asoslangan ochiq jamiyat tomon yoʻnalish bilan almashdi. Muzeylar 
bosib oʻtgan tarixiy yoʻl uning vositasida koʻplab madaniy va ijtimoiy 
muammolarni echish mumkinligini tasdiqlamoqda.
Oʻlkadagi muzeylar jamiyat ijtimoiy hayotida muhim kommunikativ oʻrin 
tutadi. Sovet davrida muzeylarga uchinchi darajada qaralgan boʻlsa, Oʻzbekistonda 
muzeylarga e’tibor mustaqillikdan keyin birinchi darajasiga koʻtarildi.
Oʻzbekiston Respublikasidagi muzeylar va tarixiy me’moriy yodgorliklar 
millatning madaniy uygʻonishi, milliy gʻoyani targʻib etish, xalq ongida milliy 
gʻurur va qadriyatlarni kuchaytirishda, mustaqillik gʻoyalariga sodiqlik hissiyotini, 
demokratiya va taraqqiyotga ishonchni mustahkamlashda muhim rol oʻynaydi. 
Muzeylar nafaqat tabiat va jamiyatning noyob hamda xilma-xil ashyolar xazinasi, 
balki muhim ilmiy, ma’rifiy-tarbiyaviy, ijtimoiy kommunikatsiyaning muhim 
halqasi va markazlari hamdir.

---

88 
Xususan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017-
yil 7-fevraldagi PF-4947-son “Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish 
boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida”gi farmoni va 2017-yil 19-maydagi 
PQ-2980-sonli “2017-2019-yillarda Buxoro shahri va Buxoro viloyatining turizm 
salohiyatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori muzeylar 
tizimida katta oʻzgarishlar yasash, yangilarini rivojlantirishda muhim asos boʻlib 
xizmat qildi.
Bugungi kunda Oʻzbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi doirasida 88 
ta muzey mavjud boʻlib, shulardan 43 tasi tarix va oʻlkashunoslik ixtisosligidagi 
muzeylardir. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tasarrufida toʻrtta 
muzey boʻlib, bular: Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar tarixi davlat 
muzeyi, Qatagʻon qurbonlari xotirasi muzeyi va Alisher Navoiy nomidagi davlat 
Adabiyot muzeylari shular jumlasidandir. 
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2017-yilning 10-11-mart kunlari 
Buxoroga tashrifi chogʻida Ark qoʻrgʻoni majmuasida viloyatning turizm 
salohiyatini yanada oshirish dasturi taqdimoti bilan tanishgan edi. Unda yangidan 
barpo etiladigan Buxoro tarixi davlat muzeyi loyihasi ham namoyish etildi. 1,2 
gektar maydonni oʻz ichiga oladigan yangi muzey qurilishiga budjet mablagʻlari 
hisobidan 68,3 milliard soʻm sarflanishi moʻljallanmoqda. Muzey ishga 
tushirilganidan soʻng, Ark qoʻrgʻonida saqlanayotgan noyob eksponatlar mazkur 
muzeyga koʻchiriladi
54
. Mazkur sa’yi -harakatlar esa oʻz navbatida Ark qoʻrgʻonini 
asl koʻrinishini saqlash va uni tiklash ishlarini jadallashtirilishidan darak beradi. 
Muzey eksponatlari yildanyilga oshib bormoqda. Muzey qoʻriqxona 
Fransiyaning Luvr, Rossiyaning Davlat ermitaji hamda Xitoyning “Gʻarbiy Sian 
bozori” muzeylari bilan olib borayotgan hamkorligi, arxeologik tadqiqotlari 
davlatchiligimiz borasida koʻplab yangi ma’lumotlarni fanga ma’lum qilmoqda.