Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

8.2. Qoʻqon xonligi arxiv hujjatlari.
Oʻrta Osiyo xonliklari ichida Qoʻqon 
xonligining ham alohida oʻrni bor. Xonlik mintaqamizning ham ichki, ham tashqi 
81
Исакова М. Становление и развитие архивного делa в Узбекистанане.Т.: Университет, 2012.-С.37.

---

139 
hayotida muhim rol oʻynagan. Dastlab xonlik boshqaruvi ierarxiyasi (ketma-
ketligi) Buxoro amirligi boshqaruvi namunasida tashkil etilgan edi.
Ish hujjatlarini yuritish xonlik devonxonasini boshqaruvchi devonbegiga 
topshirilgan. XIX asrning 50-60-yillaridan uning vakolatlari boshqa amaldorga – 
mirzaboshiga yuklatilgan. Devonbegi qoʻl ostidagi eng kichik mansabdor shaxsdan 
tortib(mirza) eng katta mansabdorlargacha faoliyat yuritgan. Devonbegi 
devonxonasida kirim-chiqim daftari, gʻazna tushumlarning hisobotlari (vaqf 
mulkidan kelgan tushumlar), masjid-madrasa mulklari, aholi tomonidan xonga 
tortiq qilingan sovgʻalar boʻyicha hisobotlar olib borilardi.
A.L.Troitskayaning yozishicha, daftardagi hisobotlar patta hujjatidan 
koʻchirib yozilgan (patta mazmunan qadimgi rus “qaydnomasiga” oʻxshaydi.). 
Patta (bildirish)lar xonlik devonxonasi nomidan xoʻjalik ma’muriyatiga va 
mahalliy aholiga yer soligʻi toʻgʻrisida yuborilgan bildirishnomalardir. Bunday 
bildirishnomalar soliq yigʻuvchilar tomonidan tuzilib ular tomonidan saqlangan, 
ba’zida “daftar” hisobot qaydnomalariga ilova sifatida yopishtirilgan
82
.
Yer mulklari qaydnomalari ulardan farqli yuritilgan. Har uch yilda xon 
tomonidan tayinlangan “komissiya” tashkil etilgan. Komissiya boshida muftiy va 
a’lamlar turgan. Tanob roʻyxati maxsus yuborilgan yozib oluvchi tomonidan 
tuzilgan. Ularning haqiqiyligi muftiy va a’lamlar tomonidan tasdiqlangan va 
hujjatga tasdiqlovchi imzo va muhrlar qoʻyilgan. Bu roʻyxatda yer egalari va 
ularning yer miqdori koʻrsatilgan. Ular adabiy tilida “parcha”, “boʻlak” deb 
nomlangan. Bir-biriga ketma-ket ulangan oʻramlar shaklida rasmiylashtirilgan
2
.
Xon devonxonasida xatlar, yozishmalar guruhlanib bir-biriga ketma-ket 
ulangan ustun shakldagi hujjatlar ham yuritilgan. Boshqa Oʻrta Osiyo xonliklari 
kabi bu xonlikda ham hujjatlar rasmiylashtirilayotganda xon nomiga yuborilgan 
xat va murojaatlarga shaxs ism-sharifi koʻrsatilmagan, faqat xatning orqa tomonida 
yuboruvchi ismi koʻrsatilgan. XIX asr 60-yillarida hujjatlar 2 xil qogʻozda 
mahalliy Qoqon va rus qogʻozlarida yozilgan. Xonlik va bek devonxonalarining 
82
Исакова М. Становление и развитие архивного делa в Узбекистанане. Т.: Университет, 2012.-С.37.

---

140 
vakolatli hujjatlari, shikoyat yorliqlari, ga’zna koʻrsatmalari rus qogʻozida, qolgan 
hujjatlar mahalliy qogʻozda amalga oshirilgan. 
Yettisuv viloyati ilmiy muassasasi yetakchi rahbari N.Pantusov xonlik 
devonxonasi hujjatlarini birinchilar qatorida oʻrganib shunday degan edi: rus 
harbiylari Qoʻqon shahridagi faoliyati natijasida xonlik saroyida arxiv qoldiqlari 
topilgan. Ular qipchoqlar hujumidan omon qolgan edi. Arxiv qogʻozlarining 
koʻpchilik qismi oʻram shaklida saqlangan. Bu hujjatlar xiroj, tanob, zakot kabi 
soliqlarning sobiq xonlik aholisidan yigʻilganligi, soliqlar miqdori va ularning 
oʻzgarishi kabi ma’lumotlarni oʻz ichiga olgan. Bu daftarlarning mingdan ortiq 
nusxasi saqlangan; ular orasida eng eskisi 10 yil oldinroq yaratilgan boʻlsa kerak. 
(oʻsha davrga nisbatan). Hujjatlar bir-biriga qoʻshilgan, ba’zi hujjatlarning boshi, 
oxirgi qismlari yoʻqolgan. Xonlikning sobiq mansabdor shaxslari tomonidan 
siyosiy gʻalayonlar davrida rasmiylashtirilgan hujjatlar oʻgʻirlangan. Arxiv oʻzida 
oʻlka tashkilotlari uchun oʻta muhim boʻlgan hujjatlarni saqlagan. Jumladan, aholi 
statistika ma’lumotlari, armiya, yer egaligi boshqaruvi, turli xil in’omlar 
jamlanmasi va hokazolar
83
.
Quyidagi hujjatlar ham saqlangan: 1.Xonlik yerlarining miqdori va 
oʻlchami. 2. Mansabdor shaxslar soni (soliq toʻlovidan ozod qilinganlar). 3.Soliq 
imtiyozlariga ega boʻlgan diniy tashkilot mansabdor shaxslari. 4.Qoʻshimcha xiroj 
va tanob in’omlari. 5.Xonlik lashkari soni. 6.Lashkar saqlash xarajatlari. 
7.Mahsulotdan undiriladigan xiroj miqdori. 8.Hosildan xiroj yigʻimi (paxta, 
bugʻdoy, tamaki). 9.Xon xonadoni, saroy qurilishlarida boʻladigan xarajatlar. 
10.Qurol-yarogʻ tayyorlash xarajatlari. 11.Chorvadan olinadigan zakot yigʻimi 
miqdori. 12.Paxtadan xiroj toʻlashda kamomadlik. 13.Tanob yigʻimi miqdori. 
14.Ma’lum mahalliy yerlarga egalik qilish toʻgʻrisidagi hujjatlar. 15.Harbiy 
qochoqlar soni. 16.Xon xazinasiga kelib tushgan sovgʻa va in’omlar. 17.Vaqf 
mulklari haqida. 18.Qoʻqon hududi aholisidan yigʻilgan tushumlar
84
. 
83
Исакова М. Становление и развитие архивного делa в Узбекистанане.Т.: Университет, 2012.-C.38.
84
Shu kitob. -B.39.

---

141 
Xiva xonligi arxivi kabi Qoʻqon xonligi devonxona materiallari ham 
Rossiya imperiyasi tomonidan xonlikning bosib olinishi natijasida musodara 
qilingan. Hujjatlarni yigʻish va ularni mamlakatdan olib chiqish ishlariga A.Kun 
ishtirok etgan edi. Unga Sharq qoʻlyozmalarini yigʻuvchi va barcha ilmiy ishlarni 
nazoratchisi sifatida K.P.Kaufman bilan birgalikda Qoʻqonda harbiy harakat olib 
borayotgan bosh qarorgoh harbiylari tarkibida boʻlish vakolati berilgan.
Sharq qoʻlyozmalari va hujjatlarini yigʻish xonlik bosib olingandan keyin 
ham davom etdi. 1876-yil 5-fevral kuni K.P.Kaufman general-leytenant Gerasim 
Kalpakov (1819-1896-y.) nomiga telegramma yuboradi. Unga koʻra Qoʻqon, 
Andijon, Margʻilondan sharq qoʻlyozmalari va soliq tushumlari yozib boriluvchi 
qaydnomalar, turkcha atalgan daftarlarni talab qilib olish vakolati general-
leytenantga taqdim etish kerakligini ta’kidlaydi. Oʻz navbatida, G. Kalpakov 
bunday vazifani Fargʻona viloyati harbiy gubernatori M.Skobelevga yuklaydi 
3.
Buning oqibatida huquqshunoslik, tibbiyot, geografiya, boshqa sohalarga 
tegishli boʻlgan sharq qoʻlyozmalari va hujjatlarining ma’lum bir qismi yigʻilgan. 
Ular dastlab Toshkent xalq kutubxonasiga yuborilgan. Keyinchalik 1876-yil 
noyabr oyida K.P.Kaufman rahbarligida sharqshunos A.Kun tomonidan Qoʻqon 
xonlari arxiv hujjatlari va sharq qoʻlyozmalari Peterburgdagi Imperator xalq 
kutubxonasiga taqdim etilgan.
Qoʻqon xonlari arxiv hujjatlari Xiva xonlari arxiv hujjatlari kabi 
Peterburgga yuborilgandan soʻng, 80 yil mobaynida oʻrganilmagan, unga noaniq 
tadqiqot obyekti sifatida qaralgan, kutubxonaga qanday holda kelgan boʻlsa 
shunday holda qoplar ichida oʻramlar shaklida saqlangan.
1939-yilda Sank-Peterburgda sharqshunos P.P.Ivanov Xivadan yuborilgan 
hujjatlar bilan ishlayotganida ular orasida tojik tilida yozilgan Fargʻona hujjatlarini 
topib oladi. Keyinchalik M.Yu.Yoʻldoshev ham Imperator xalq kutubxonasi 
fondida Qoʻqon xonlarining arxiviga mansub hujjatlar mavjudligini ta’kidlaydi. 
1962-yilda Qoʻqon xonligi arxiviga aloqador 5026 varaqdan iborat 3 800 
jamlanma hujjatlar va 151 oʻrama hujjatlar Sankt-Peterburg kutubxonasidan 
hozirgi Oʻzbekiston Milliy arxiviga topshirildi. 

---

142 
Imperiya hukumatining Oʻrta Osiyoda mavjud xonliklar xususida 
ma’lumotlar yigʻishi xonliklar arxiviga daxl qilish orqali amalga oshirildi. Sharq 
olamidagi boshqaruv tizimi, davlatlararo va mamlakat ichida hujjat yuritish 
an’analari alohida va oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan. Xonliklardagi 
markaziy va mahalliy ma’muriyatlarda olib borilgan ish yuritish hujjatlari 
markazlashmagan holda edi. Shundan boʻlsa kerak xon va beklar, devonbegi kabi 
yuqori martabali kishilarga mansub hujjatlar alohida-alohida kotibiyatlarda 
saqlangan.