O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti «O`zbek tilshunosligi»

Mavzuning o`rganilish darajasi. Ma’lumki, hozirgi o‘zbek adabiy tilining sintaktik tuzilishini o‘rganish tilshunos olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Sintaktik tadqiqotlar dastlab gap va uning bo‘laklari, qo‘shma gap sintaksisi bo‘yicha olib borildi. O‘zbek tilida gap va uning mohiyati A.G‘ulomovning “Sodda gap” (1955) asarida birinchi marta atroflicha yoritilgan. Shundan keyin o‘zbek tilshunosligida gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari so‘roq gap maxsus o‘rganildi. Nominativ gap, so‘z gap, majhul gap, shaxssiz majhul gap, to‘liqsiz gap, “deb” ravishdoshining sintaktik funksiyalari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi. I.Toshaliyevning “Hozirgi o‘zbek tilida kiritma konstruksiyalar” (1976) nomli monografiyasi e’lon qilindi. I.Rasulovning “O‘zbek tilida bir sostavli gaplar” bo‘yicha qator asarlari va shu mavzuda 1974-yilda monografiyasi e’lon qilindi. Keksa o‘zbek tilshunoslaridan yana biri T.Ibrohimov “O‘zbek tilida gapning bosh muchalari“ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlab, gap bo‘laklariga doir ilmiy tadqiqotlarni boshlab berdi. A.Safoyev “Hozirgi o‘zbek tilida gapning ikkinchi bo‘laklari” (1969) mavzusida dissertatsiyasini yoqladi. Keyingi yillarda olib borilgan lingvistik tadqiqotlarda sodda gaplar tarkibi, hozirgi o‘zbek adabiy tilida inversiya, gapning aktual bo‘linishi, kommunikativ turlari dialektal sintaksis mavzularida ilmiy tadqiqotlar olib borildi.
So‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligida qizg‘in o‘rganilayotgan masalalardan yana biri qo‘shma gap va uning turlari masalalaridir. Adabiy tilimzda qo‘shma gaplar tuzilishi, shart va to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplar, periodlar, qo‘shma gaplar derivatsiyasi, sinonimiyasi yuzasidan maxsus tadqiqotlar olib borildi.
Tilshunoslikda ko‘chirma gaplar “O‘zga gap” tushunchasi ostida qaraladi. Bu boradagi tadqiqotlar ham xilma-xildir. O.Isroilov 1970-yilda “Ko‘chirma gapning muallif gapiga nisbatan pozitsion o‘rni” mavzusida, 1971-yilda “O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplarning badiiy nutq sistemasiga doir”, 1986-yilda esa “Ko‘chirma gap haqida” kabiishlar e’lon qilindi. M.Asqarova, A.Saidniyozov, T.Salimova kabi ustozlar ham ko‘chirma gap yuzasidan tadqiqotlarini e’lon qilgan.