O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat

Dilinda bor edi mandin kudurat,
Nihon aylardi lekin bilzarurat.
Degilkim: Furqatiy Sizga rizojo`,
Edi bir beg`araz xolis duogo`.
Ko`p erdi boshqalardin e’tiqodi,
Muhabbat birla azbas e’timodi.
Va lekin bir-ikki mardi hamoqat,
Anga mandin qilib yalg`on shikoyat,
Dili ozurda mandin bo`ldi nohaq,
Va garna yo`q gunohe manda mutlaq.
Chiqar ko`ngludin ul tuxmat g`ubori,
Namak haqqi mani bo`ynumda bori.
Sharif Yusupov Abdullaboy haqida ma’lumot yig`ishda dastlab uning 1897-yil 14-avgustda “Turkiston viloyatining gazeti”da yozgan maqolasini o`rganadi.Shuningdek sulolaning so`nggi vakili 93 yoshli Sayfulla Tojimuhammedovning ma’lumotlariga tayanadi. Olimning aniqlashicha, Abdullaboy va uning oilasi nochor ahvolda yashagan. Buni Abdullaboyning o`zi gazetaga bergan maqolasida ham ta’riflagan. “O`zining bolalikdagi ayanchli ahvoli haqida hikoya qilib berishni lozim ko`rgan Mirzo Abdullaboy 1865-yil yozida Toshkent fuqarolari boshiga mislsiz falokat keltirgan rus bosqini manzalarini bu bosqin sodda,halol, hurkovich mahalliy aholining o`takasini yorib yuborganini ham bizning avlodlar uchun naqshlab qoldirgan.”‒deydi olim.
Furqat esa bu aka-ukalar bilan Toshkent shahrida 1890-yilda o`tkazilgan ko`rgazmada tanishgan . Furqat bu ko`rgazma haqida uch qismdan iborat yirik masnaviy yozgan. Furqat ko`rgazmadan so`ng aka-uka savdogarlar oilasiga kirib keladi va bir necha oy ularning oilasida yashab qoladi. Tojimuhammad qaysidir shaharda savdo uchun yurgan kezlarida 6 juft qumri sotib oladi. Uni Furqat yashab turgan mehmonxonaga osib qo`yadilar . Furqatning qumrilardan qanchalik ta’sir qilganliginini olim Abdullaboyga bag`ishlangan navbatdagi “Yaxshidan qolgan bog`” maqolasida kengroq tasvirlaydi. Mirzo Abdullaboy she’riyt fidoyisi, ko`rkam bayozlar tartib berga mohir xattot bo`lsa, Tojimuhammad keyinchalik O`rda yaqinidagi hashamatli hovlisi yerto`lasida bosmaxona tashkil etgan edi. G. Yakovlev litografiyasi bilan mashhur bo`lgan bu bosmaxonada Sadiy Sheroziyning “Bo`ston” va “Guliston” , Abdurahmon Jomiyning “Haft avrang” singari Sharqda keng shuxrat qozongan asarlari, Shohmurod Abduqodirboy, Mullo Abduazimboy qori Abdurahmonboy kabi xattot va musanniflar tomonidan tayyorlangan kitoblarni chop ettirgan. Ammo Furqat bilan aka-uka munosabatlari ayrim “mardi hamoqatlar” tuhmati tufayli buzilib ketadi va shoirning mangu vatanjudolik kunlari boshlanadi. Furqat qaysi shaharga bormasin u yerdagi bozorlar bilan qiziqgan. O`z asarlarida ham savdo ishlaridan qanchalik xabardor ekanligini ko`rsatgan. “ …bu hol o`tmishdagi mulla bobolarimiz faoliyatida ma’rifatparvarlik xalq hayotida g`oyat muhim ahamiyat kasb etuvchi savdo-sotiq masalalari bilan chambarchas bog`lanib ketganligidan dalolat beradi.Binobarin, mulla bobolarimiz savdogarning ma’rifatli bo`lishi el-yurtiga katta naf keltiradi, deb hisoblaganlar va also adashmaganlar”‒deydi olim.
Shu tariqa, Sharif Yusupov Tojimuhammad savdogar haqida bir qancha qiziqarli faktlarni o`rganadi. Uning “Turkiston viloyati gazetiga “bergan “Sayohatnoma” asarini ham o`rganadi. Tojimuhammad Isamuhammad o`g`li savdogarlar orasida birinchi bo`lib Germaniya, Fransiya,Angliya kabi rivojlangan mamlakatlarda bo`lgan. Ushbu sayohatlardan olgan taassurotlarini “Turkiston viloyati gazeti” ning besh sonida e’lon qilgan. Ma’rifatparvar-savdogar har bir maqolasida Moskva yoki boshqa shaharlardagi yangiliklar , o`zgarishlar, qulayliklarni aks ettirgan. Bu yangiliklarning barchasi ilm va hunar tarbiyasini olganligidan deb hisoblaydi va xalqimizning ham shunday bilimli bo`lishini xoxlaydi. Sharif Yusupov ziyoli savdogarning barcha maqolalari bilan tanishadi . Hatto Parijda istiqomat qilib yurgan paytlarida qaynotasi Olimxon mudarrisdan olgan maktubini o`rganib chiqqan. Olim Tojimuhammad tujjor haqida ushbu fikrlarni aytish bilan maqolani xulosalaydi:
“Yuksak aql-idrok, bilimdonlik va zo`r kush-g`ayrat talab etadigan savdogarlik kasbini tanlab o`z xalqi shon-shuhratini uzoq-uzoq o`lkalarga yoygan bu aka-uka tujjorlarni o`ylaganda, ular respublikamiz mustaqillikka erishgan , haqiqiy ishbilarmonlarga ehtiyoj tobora ortayotgan hozirgi kunlarda faoliyat ko`rsatsalar , el-yurtga qanchalar foyda keltirishlari mumkinligini o`ylab qolasan kishi. Ishbilarmonlar, savdo ahli, ziyolilar ularniong ajoyib ishlaridan ibrat olasalar arziydi.”
Mustaqillik boshqa ilm shaydolari qatori Sharif Yusupovning ham qalamini o`tkirladi. Xususan, jadidlar va o`zbek ma`rifatparlari haqida barilla gapirish fursati yetgan edi.Olim istiqloldan oldingi tadqiqotlarning oshkor etilmay qolgan qismlarini elga havola etishga qaror qildi. Sharif Yusupov dastlab, Furqat atrofidagi ma’rifatparvar shoirlar, ziyoli savdogarlar,shuningdek, uning qadrdon do`stlaridan bo`lmish Fansurullo Xudoyorxonov haqida ilmiy izlanishlar olib borgan. Fansurullo Xudoyorxonov jadidchilikning yirik vakili bo`lgan Munavvariqori Abdurashidxonov blan birgalikda “Xurshid”, “Osiyo” ro`znomalarini tashkil etib, xalqni ma’rifatli qilish uchun qizg`in kurash olib bordilar. Furqatning hali hayotlik davridayoq jadidchilik harakati asoschisi Ismoilbek Gaspirali Boqchasaroyda o`zi muxarrirlik qilgan “Tarjumon” gazetasida uning Yorkentdagi faoliyati haqida yoritib bergan. Abdula Avloniy o`ninchi yillar o`rtalarida “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” to`plamlarida Furqat asarlarini o`quvchilarga taqdim etdi. Hamza Hakimzoda Furqatning bir necha g`azal va muxammaslariga tatabbular qilishdan tashqari mashhur “Sayding qo`yaber, sayyod..” musaddasiga kuy bastalab, ulkan ma’rifatparvar ustoziga alohida ehtirom ko`rsatdi. Bu hujjatlar ,Sharif Yusupov nazdida, Turkiston jadidlarini xalqni ilm-fan nurlaridan bahramand etish yo`lidagi kurashlardan XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi o`zbek ma’rifatparvarlarining merosidan barakali foydalanganliklarini ko`rsatadi.Olimning Furqatning savdogar do`stlarini o`rganishiga turtki bo`lgan yana bir sabab bor. Qadimda savdogar iborasi ziyoli iborasi bilan yonma-yon turganligidir. Zotan, ilm-fan, madaniyat, adabiyot-san’at sohasida avlodlarning faxri bo`lgan buyuk siymolarning qaysi birini olib ko`rmaylik, uyo savdogar oilasidan chiqqanlar,yo o`zlari ham tijorat bilan shug`ullanganlar,yoki bo`lmasa,ko`pdan ko`p savdogar do`stlar davrasida hayot kechirganlar. Masalan,milliy uyg`onish davri ijodkorlarini olsak, Ubaydullo Solih o`g`li Zavqiy o`n yillar davomida Qo`qon bozorida rasta oqsoqoli bo`lgan, Mulla Qo`shoq Miskinning Toshkentda, Balandmasjid mahallasida savdo do`koni bo`lganligi ma’lum.Zokirjon Furqat Qo`qonda , Eski va Yangi Marg`ilonda, Yorkentda do`konlar ochib tijorat ishlari bilan bevosita shug`ullanganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Furqatning olim, san’atkor,hanarmand do`stlaridan ko`ra savdogar do`stlari ko`p bo`lgan.Furqat xorijiy mamlakatlarni kezar ekan, Bombay asli Qo`qonlik savdogar Hoji Ahmadjonning uyida istiqomat qilayotganini, Yorkentda ham Qo`qonlik savdogarlarda Komiljonboy bilan do`st tutunayotganini, yana o`ziga hamshahar s avdogar Muhammad Umarboyning o`gli Zaynul Obidxxonga va “digar savdogarlarning o`g`ilariga” husnixatdan ta’lim berayotganini gazeta orqali o`z yurtdoshlariga ma`lum qiladi.
Furqatning salom yo`llagan she’riy maktublari orasida 1891-yil kuz oylarida Istambuldan Toshkentga jo`natilga va hozir “Sabog`a xitob” deb nomlanayotgan yirik asar ayricha ahamiyatga egadir.Unda xos saomlar yo`llangan tabarruk zotlar orasida shoirning ustozi Eshonxo`ja mudarris ham,hammadrasa Jamolxon va Ubaydullo mahdum, Xonxo`ja Eshon ham, shaxzoda Fansurullobegu choyxonachi Otaxo`ja ham yirik pudratchi Mahmudxo`ja, Ahmadxo`ja yuzboshi ,chevar Muslimjon, ichida gap yotmaydiganAliyoxo`ja, o`z davrining zabardast xonandalari