O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

NUTQ TOVUSHLARI 
Unlilar  (vokalizm) 
1) unli tovushlar hosil 
bo‘lishida o‘pkadan 
chiqayotgan havo og‘iz 
bo‘shlig‘ida  hech qanday 
to‘siqqa uchramasdan 
o‘tadi; 
2)unli tovushlarni cho‘zib 
talaffuz  qilish mumkin; 
3) unli tovushlar 
talaffuzida  tovush 
paychalari  albatta  titraydi;
 
Undoshlar (konsonantizm) 
1)undosh tovushlarni hosil  
qilishda esa o‘pkadan 
chiqayotgan havo og‘iz 
bo‘shlig‘ida  turli to‘siqlarga 
uchraydi va buning 
natijasida  shovqin hosil 
bo‘ladi; 
2)undoshlarni esa cho‘zib 
talaffuz qilib bo‘lmaydi; 
3) undoshlar talaffuzida  esa 
tovush paychalari  titrashi 
ham (jarangli  va 
sonorlarda), titramasligi 
ham (jarangsizlarda) 
mumkin.         
 

---

37 
 
 
   2.Tilning  vertikal  (tik)  harakatiga ko‘ra. 
    
Unli  tovushlar  talaffuzida  tilning  tanglayga  tomon  ko‘tarilishi  va  tushishi 
vertikal  harakatdir.  Bu  harakat  tufayli  og‘izning  ochilish  darajasi  har  xil  bo‘ladi. 
Chunonchi,  i,  u  unli  tovushlarini  hosil  qilishda  til  tanglayga  yaqin  turadi,  shuning 
uchun ham og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; aksincha, a, o tovushlarini hosil 
qilishda  til  tanglaydan  ancha  uzoqlashadi  (quyida  turadi),  shuning  uchun  til  bilan 
tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi; e, o‘ tovushlarini hosil qilishda esa til bilan 
tanglay  o‘rtasidagi  oraliq  o‘rtacha  (tor  ham  emas,  keng  ham  emas)  bo‘ladi. 
Ko‘rinadiki,  tilning  vertikal  harakati  og‘izning  ochilish  darajasini  (tor,  keng,  o‘rta 
keng)  belgilaydi.  Shuning  uchun  unlilar  tilning  vertikal  harakati  (yoki  og‘izning 
ochilish darajasi)ga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: 
1) yuqori tor unlilar:  i,  u; 
2) o‘rta keng unlilar:   e,  o‘. 
3) quyi keng unlilar:  a, o.