O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

 
        Giponimiya.
  Leksemalararo  semantik  munosabatning  yana  bir  turi 
giponimiya  (aniqrog‘i,  gipo-giperonimiya),  ya’ni  tur-jins  munosabati.  Giponimik 
munosabatda  giperonim  (jins)  va  giponim  farqlanadi.  Giperonim  jins  belgisini 
bildirgan  predmetning  nomini  ifodalovchi  ko‘pgina  ma’noni  semantik  jihatdan 
umumlashtiruvchi  mikrotizimning  markaziy  leksemasi,  dominantasi  sifatida 
namoyon  bo‘luvchi  lug‘aviy  birlik.  Giponim  esa  ma’lum  jins  turining  nomini 
hamda o‘zining semantik tarkibida implitsit tarzda jins ma’nosini ham ifodalovchi, 
semantik jihatdan giperonimga nisbatan boy bo‘lgan lug‘aviy  birlik. 
     Giponim  va  giperonim  orasidagi  aloqa  mantiqiy  asosga  ega.  Bu  esa  obyektiv 
borliqdagi  umumiylik  tushunchasi bilan bog‘liq. Masalan, [daraxt] giperonimi jins 
ma’nosini  ifodalovchi  leksema  sifatida  daraxtning  barcha  turini  ifodalovchi 
leksemalarni  leksik-semantik  munosabat  asosida  birlashtirib,  leksik-semantik 
guruh  hosil  qiladi.  Shu  boisdan  [daraxt]  leksemasi  giperonim  sifatida  giponimi 
bilan  leksik-semantik  aloqaga  kirisha  oladi.  Masalan,  [daraxt]-[qayin],  [daraxt]-
[terak], [daraxt]-[dub], [daraxt]-[ archa]. 

---

152 
 
 
 
Giponimlar  teng  huquqli  bo‘lib,  giperonimga  munosabati  bir  xil.  O‘z 
navbatida,  bu  munosabat polisemiya va omonimiya hodisasi bilan ham bog‘lanadi. 
Masalan,  o‘zbek  tilidagi  [daraxt]  nomi  dastlab  ikki  guruhga  bo‘linadi:  mevali 
daraxt  va  manzarali  daraxt.  Mevali  daraxt  o‘z  mevasining  nomi  bilan  ataladi. 
Shuning  uchun  bu  leksema  ko‘p  ma’noli  bo‘lganligi  bois  bir  tomondan  [meva], 
ikkinchi tomondan [daraxt] giperonimi bilan semantik munosabatga kirishadi:   
 
[Meva]:  [olma]-[o‘rik]-[shaftoli]-[behi].  
 
[Daraxt]:  [olma]-[o‘rik]-[shaftoli]-[behi]. 
 
[Daraxt]  giperonimi  jins  tushunchasini  ifodalovchi  leksema  sifatida, birinchi 
navbatda,  shu  jinsning  turini  bildiruvchi so‘z bilan bog‘lanadi. [Daraxt] leksemasi 
uning turi nomi o‘rnida qo‘llanishi ham mumkin. Lekin giperonim giponim o‘rnida 
qo‘llanganda  uning  mohiyatini  yorqin  ifodalay  olmaydi.  Shu  boisdan  o‘z  oldidan 
giponimni aniqlovchi sifatida qabul qiladi: o‘rik daraxti, shaftoli daraxti kabi. 
 
Giponim  leksemaning  sememasi  giponim  leksemalar  uchun  birlashtiruvchi 
sema  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Masalan,  [daraxt]  giperonim  leksemasining  sememasi 
«tanasidan  shoxlanuvchi  o‘simlik»  bo‘lib,  «qizil,  yashil,  yoki  sariq  rangli 
yong‘oqdan  piyolagacha  bo‘lgan  hajmdagi  sersuv  meva  beruvchi  daraxt» 
sememasiga  ega  [olma]  leksemasining  «daraxt»  semasi  [daraxt]  giperonim 
leksemasi semasining sememalashgan ko‘rinishi. 
 
Giperonimning  ma’nosi  giponim  leksemanikiga  nisbatan  kengroq  va 
«xiraroq»  (noaniqroq),  giponim  leksemaning  ma’nosi  esa  giperonimnikiga 
nisbatan  torroq  va  «yorqinroq».  Shu  boisdan,  aytish  mumkinki,  giperonimning 
ma’noviy mohiyati barcha giponimining ma’noviy mohiyati yig‘indisiga  teng. 
 
Aytilganidek,  daraxt  mevali  va  mevasiz  daraxtga  bo‘linadi.  Demak, 
borliqdagi  bu  bo‘linish  giponimiya  hodisasi  sifatida  tilda  ham  aks  etadi.  Lekin 
daraxtning  mevali  va  mevasiz  turini  ataydigan  alohida leksema o‘zbek  tilida yo‘q. 
Demak,  giponimning  o‘rni  bo‘sh  bo‘lib,  ular  leksik  lakuna  (bo‘sh  xona)  hosil 
qiladi.  Leksik  lakunani  turli  nutqiy  nominativ  birlik  to‘ldiraverishi  mumkin 
(Masalan:  mevali daraxt va mevasiz daraxt so‘z birikmalari). 
 
Har  bir  gipo-giperonimik  qator  cheklanmagan  miqdorda  lug‘aviy  lakunaga 
ega  bo‘ladi.  Bu  bo‘sh  xona  ayni  bir  jinsning  turli  belgisi  bilan  chegaralanmagan 
miqdorda  to‘lib  borish  imkoniyatiga  ega.  Masalan,  10  ta  uzum  nomini  biluvchi 
odam  uchun  o‘zbek  tilidagi  600  ta  uzum  navi  nomining  590  tasi  lug‘aviy  lakuna 
hisoblanadi.  Demak, lakunalar ijtimoiy ham («mevali daraxt» va «mevasiz daraxt» 
tushunchasini ifodalovchi leksemalar), individual ham (mavjud leksemani ma’lum 
bir kishining bilmasligi)  bo‘lishi mumkin.