|
Til tuzilishiga ko‘ra murakkab
hodisa bo‘lib, u bir-biri bilan
uzviy bog‘langan quyidagi
qismlardan iborat:
1
Kibernetik – kibernetikakaga oid. Kibernetika axborotni qabul qilish, saqlash, qayta ishlash va undan turli
jarayonlarni boshqarishda foydalanish bilan shug‘ullanadigan fan. Kibernetik tizimlarga kompyuter, inson miyasi,
kishilik jamiyati misol bo‘la oladi.
1. Tovushlar tizimi.
2.Lug‘at boyligi yoki
leksika.
3. Grammatik qurilishi.
9
Jamiyatning muhim tarkibiy qismlaridan biri tildir. Til jamiyat a’zolarini
birlashtiruvchi eng muhim omillardan biridir. Tilshunoslik haqidagi fanlardan
bizga ma’lumki, tilning oʻzi murakkab hodisa boʻlib, u:
a) ma’lum jamiyat a’zolari uchun tayyor, umumiy va majburiy boʻlgan UMIS
tabiatli imkoniyatlar majmuasidan iborat boʻlgan
lison
;
b) bu imkoniyatlarning bevosita voqealanishini tashkil etadigan YHVO tabiatli
nutq;
d) shu imkoniyatlarning yuzaga chiqish shart-sharoitlari va shakllarini
belgilovchi
me’yor
kabi tomonlarning dialektik birligidir. Kishi oʻz tafakkur
tarziga, farqlash qobiliyati va imkoniyatlariga qarab soʻzlaydi – lisoniy
imkoniyatlardan foydalanadi. Bu uning bilim va ma’naviy saviyasiga, hayotiy
koʻnikma va tajriba, dunyoqarashlariga bog‘liq. Inson va til (nutq qobiliyati)
qanday bir-biridan ajralmas boʻlsa, til va jamiyat ham shundaydir.
10
Til va tafakkur muammosi juda keng qamrovli masala hisoblanadi, bu
boradа yaratilgan koʻplab tadqiqotlar yorqin dalildir. Tilsiz tafakkur boʻlmaydi.
Biz istagan predmet, voqea yo hodisa haqida til vositasisiz, hech boʻlmaganda
undovlarsiz oʻz fikrimizni, tushunchalarimizni ifodalay olmaymiz. Obyektiv
voqelik inson ongida aks etar ekan, u soʻzlar orqali belgilanadi, soʻzlarda
shakllantiriladi va til-ong xazinasining boʻlim va boʻlimchalarida istagan vaqtda
osonlikcha topish va foydalanish uchun eng qulay tarzda joylashtiriladi,
muhrlanadi. Bizning tafakkurimiz shu darajada til bilan birikib, bir-biriga singib,
omuxtalashib ketganki, ularni ajratishga, ya’ni fikrlash, soʻzlash jarayonlarini,
shuningdek, ichki nutq imkoniyatlarini farqlashga, ularni tildan ajratishga hojat
sezilmaydi . Insonning goʻdaklik davridan umrining oxirgi kunigacha oladigan
ta’limi soʻz va til vositasida amalga oshadi. Shuning uchun olimlar tilning ma’rifiy
va ta’limiy – inson tafakkuri mahsulining avloddan-avlodga yetkazish vazifasini
alohida ajratadilar. Haqiqatdan ham, biz ta’limni tilsiz tasavvur eta olmaymiz.
Demak, til bilish jarayonining muhim sharti. Diqqatga sazovor yana bir jihat borki,
tafakkursiz til ham mavjud emas. Agar biz oʻylamay ogʻzimizga kelgan soʻzlarni
tizaversak (masalan: gʻadur, gadur, bubak, baban v.h), bu biz uchun ham, hech
qanday ma’no kasb etmaydi, ya’ni muayyan tushunchani, tasavvurni hosil qila
olmaydi. Hatto, valdirash, alahsirashday tuyuladi, xolos. Demak, bu til ham nutq
ham emas! Oʻzga bir tilni egallash boshqa xalqning tafakkur tarzini oʻzlashtirish
demakdir.
11
O‘zbek tili – o‘zbek millatining tili, o‘zbek tili – O‘zbekiston
Respublikasining davlat tili. Davlat tili sifatida o‘zbek adabiy tilining mavqeyi
beqiyos darajada o‘sdi, xizmat doirasi kengaydi, lug‘at tarkibi boyidi, fonetik
tizimi, grammatik qurilishning takomillashuvida katta o‘zgarishlar yuz berdi.
O‘zbek milliy tili hozirgi o‘zbek millatiga mansub bo‘lgan barcha kishilarning
umumiy va yagona tilidir. U o‘zbek millatining shakllanishi bilan bevosita bog‘liq.
O‘zbek millati shakllangunga qadar u urug‘ tili, qabila tili va xalq (elat) tili tarzida
yashab, rivojlanib keldi.
O‘zbek adabiy tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasida uning lug‘at
tarkibida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Tilning leksikasi ichki imkoniyatlar bilan
yangi yasalgan so‘zlar va boshqa tillardan qabul qilingan so‘zlar hisobiga boyib
borishi ko‘zga tashlanmoqda. Kishilar ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi, xalq
xo‘jaligidagi, madaniyat, fan-texnika sohasidagi ko‘pgina o‘zgarishlar yangi
tushunchalarni, yangicha munosabatlarni keltirib chiqardi. Bularning hammasi
o‘zbek tili leksikasining ko‘pgina yangi so‘zlar hisobiga hamda boshqa tillardan
o‘zlashtirilgan so‘zlar hisobiga boyishiga sabab bo‘ldi. Masalan:
broker, diler,
makler, kompyuter, menejer, fermer, biznes
va h. Ayrim o‘zbekcha so‘zlarning
ma’nosida o‘zgarishlar ro‘y berib, ular boshqa ma’nolarda qo‘llana boshladi.
12
Masalan,
ishbilarmon
va
tadbirkor
so‘zlari ilgari sifat turkumiga mansub bo‘lib,
belgi ifodalagan bo‘lsa, hozirgi paytda bu so‘zlar ot turkumiga o‘tdi va shaxs
ma’nosini ifodalaydigan bo‘ldi. Bu jarayonlarning barchasi o‘zbek tili lug‘at
boyligini yangi pog‘onaga ko‘tardi.
O‘zbek tilining fonetik tizimida, grammatik qurilishida ham ma’lum
o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Jumladan, fonetik tizimda, o‘zlashma so‘zlarda o‘zbek
tiliga xos bo‘lmagan bo‘g‘inning yangi turlari (so‘z boshida va so‘z oxirida ikki
yoki undan ortiq undoshning qator kelishi) paydo bo‘ldi:
sport, stol, traktor, shkaf,
magistr, kongress
kabi. Shuningdek, o‘zlashma so‘zlarda ikki unlining o‘zbek tili
uchun xos bo‘lmagan ketma-ket kelish holatlari kuzatiladi:
aeroport, bionika,
geologiya, teatr, poema
kabi.
Grammatik qurilishda kelishik shakllari, ayrim ko‘makchilarning ma’nosi va
vazifasi kengaydi, kelishikli boshqaruv va ko‘makchili boshqaruv me’yorlari
belgilandi. Ot boshqaruvi asosida tuzilgan so‘z birikmalari ko‘proq qo‘llana
boshladi.
O‘zbek tilining bundan keyingi taraqqiyoti leksikaning yana ham boyishi,
grammatik qurilishning ichki qonuniyatlar asosida takomillasha borishi bilan
bog‘liq ravishda davom etadi
Do'stlaringiz bilan baham: |
