O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Fiziologik qurg‘oqchilik - tuproqda o‘simliklarni ta’minlash uchun yetarli miqdorda suv bo‘lsa ham uni ayrim sabablarga ko‘ra o‘simliklarning o‘zlashtira olmasligi bilan tavsiflanadi. Bularga tuproqda tuzlarning to‘planishi (sho‘r tuproqlar), tuproq haroratining juda past bo‘lishi, kuchli nordon reaksiyaga ega bo‘lgan tuproqlar ( pH 3 - 5) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Bunday tuproqlarda ko‘pchilik qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sa olmasliklari sabablaridan biri suvni o‘zlashtira olmaganligidir.

Quruq tuproqda o‘simliklarning suv bilan ta’minlanish jarayoni buziladi. Natijada o‘simlikda uzoq vaqtgacha suv tanqisligi va so‘lish holati davom etadi. Suv balansining uzoq vaqtgacha buzilishi o‘simlikda fiziologik jarayonlarning o‘zgarishlariga ham sabab bo‘ladi. Suvsizlik natijasida protoplazmaning kolloid va kimyoviy xususiyatlari zararlanadi. Oqsillar sintezi keskin pasayadi. Chunki, informatsion RNK iplarini uzuvchi adenozintrifosfataza faollashadi, polisomalar parchalana boshlaydi.

Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik hujayralari, to‘qimalari va organlarining sezilarli darajada suvsizlanishga chidashidir. Suvsizlanish sitoplazma xususiyatlarini buzadi, oqsil sintezi sekinlashadi, polisomalar ribosomalarga, ular esa o‘zlarining subbirliklariga parchalanib ketadi. Shuningdek, suvsizlik moddalar almashinuvini pasaytiradi. Buning natijasida esa o‘simliklarning o‘sishi to‘xtaydi va hosildorlik kamayib ketadi. Bu asosan generativ organlar kam hosil bo‘lishi bilan ifodalanadi.

Qurg‘oqchilik o‘simliklarni suvga bo‘lgan talabini qondira olmaydigan meteorologik sharoitdir. Qurg‘oqchilikning asosiy sabablari yog‘ingarchilikning bo‘lmasligi, transpiratsiya va tuproq yuzasidan suvning ko‘plab bug‘lanishidir. Ayniqsa kuchli shamollar ildiz tarqalgan tuproq qatlamining qurishiga olib keladi. Atmosfera qurg‘oqchiligi quruq va issiq havo ta’sirida havo namligi juda kam bo‘lganda paydo bo‘ladi. Bunda o‘simlik o‘sishdan to‘xtaydi va barg sathi kengaymaydi, natijada ekinlarning hosildorligi kamayadi.

Qurg‘oqchilik o‘simliklar tanasida boradigan biosintetik jarayonlarni keskin kamaytiradi, oqsillarning parchalanishi ro‘y beradi. Organik zaxira moddalar miqdori kamayadi. Bu esa o‘z navbatida o‘simlik o‘sishini sekinlashtiradi. Ushbu va boshqa hollar tufayli barg quriy boshlaydi va undan kraxmal yo‘qoladi. Shuningdek, o‘simliklar ildiz tizimlarida fosfor almashinuvi keskin o‘zgaradi, fosforlanish jarayoni jadalligi pasayadi. Qurg‘oqchilik oxir oqibatda o‘simliklar hosildorligini o‘ta pasayib ketishiga olib keladi.

Madaniy o‘simliklarning qurg‘oqchilikka bo‘lgan chidamliligini oshirish dolzarb muammo bo‘lib, bu sohada ayrim ishlamalar mavjud. O‘simliklarning qurg‘oqchilikka chidamliligi tashqi sharoit ta’sirida o‘zgaradi. I.I. Tumanovning izlanishlarida ko‘rsatilishicha, o‘simliklarga qurg‘oqchilik bilan ta’sir etish usuli bilan chidamliligini oshirish mumkin. I.I.Tumanov tekshirishlari bir marta suvsizlangan o‘simlik bundan keyingi suvsizlanishiga chidamli bo‘lib, ikkinchi marta suvsizlanish va so‘lish ularga ancha kuchsiz ta’sir qilganligini ko‘rsatadi. P.A.Genkel chiniqtirishni urug‘ning unayotgan paytida o‘tkazishni tavsiya etadi. Bu usul bo‘yicha urug‘ endigina unayotgan vaqtda bir martadan uch martagacha quritiladi. Uning ma’lumotlariga ko‘ra, bunday ekishdan oldin chiniqtirish qurg‘oqchilik vaqtlarda bug‘doy hosilini sezilarli darajada oshiradi. P.A.Genkelning tushuntirishi bo‘yicha organizm rivojlanishining dastlabki vaqtlarida kuchliroq chiniqadi (1-rasm).

1-rasm. Urug‘larni ekishdan oldin chiniqtirish natijasida kungaboqar bargidagi kseromorf belgilarning o‘zgarish darajasi.