O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

2.3.O‘simliklarning gaz va radiatsiya ta’siriga chidamliligi

Fan - texnika va xalq xo‘jaligi taraqqiyotining hozirgi davrida tabiat va jamiyatning o‘zaro ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar asosiy va murakkab bo‘lib bormoqda. Shulardan tabiiy muhitning zaharli gazlar, radiofaol va zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va ularning oldini olish muammolarini ko‘rsatish mumkin.

O‘simliklarning gazlar ta’siriga chidamliligi. Sanoat, transport va boshqa ishlab chiqarish jarayonlarining faoliyati natijasida atmosferada juda ko‘p chiqindilar tarqalmoqda. Natijada havoga 200 dan ortiq har xil kimyoviy komponentlar qo‘shilmoqda. Bulardan gazsimon brikmalar: oltingugurt (SO₂), azot oksidlari (NO, NO₂) is gazi (CO), ftorli birikmalar va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, sulfat, azot xlorid kislotalari, fenol bug‘lari ham ajralib turadi.

Sanoati yaxshi taraqqiy etgan mamlakatlarda atmosfera havosi ifloslanishining 52,6 foizi transport faoliyatiga, 18,1 foizi isitish tizimlariga, 17,9 foizi sanoat chiqindilariga, 1,9 - (5 foizi chiqindilarni ko‘ydirish va boshqa jarayonlarga to‘g‘ri keladi. O‘simliklarga zaharli ta’sir etish qobiliyati asosida, bu gazlarni quyidagi tartibda joylashtirish mumkin : 1) F₂ - Ce₂ - SO₂ - NO - CO₂, 2) Ce₂ - SO₂ - NH₃ - HCN - H₂ - H₂S (I. I. Polevoy 1989) o‘simlik to‘qimalariga kiradi va moddalar almashinuvi jarayonlariga salbiy ta’sir etadi. Bunday salbiy ta’sir ko‘proq o‘simliklarning eng faol organlari bo‘lgan barglarida kuzatiladi. Barg to‘qimalariga o‘tgan zaharli gazlar suvda eriydi va kislota yoki ishqorga aylanadi. Hosil bo‘lgan zaharli birikmalar dastlab hujayra devori va membranaga ta’sir etadi. Membrananing o‘tkazuvchanligi va transport jarayonlari zararlanadi. Ular sitoplazma biokolloidlarining chidamliligini pasaytiradi, xlorofill molekulalarini emiradi, barg to‘qimalarining pH ni o‘zgartiradi. Natijada hujayralardagi modda almashinuv jarayonlari buziladi, fotosintez jadalligi pasayadi, nafas olish faolligi avval ko‘tariladi va keyinchalik sekinlashadi. O‘simliklarning xloropalast membranalari va pigmentlari tizimiga CO₂, Ce₂ gazlari ko‘proq ta’sir etadi.

Zaharli gazlar ta’siriga chidamli o‘simliklarning og‘izchalari juda sezgir bo‘lib, ular og‘izchalarini tez yopib oladi va zaharli gazlarning to‘qimalarga o‘tishini cheklaydi. Ko‘pchilik izlanishlarning ko‘rsatishicha, sho‘r va qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar gazlar ta’siriga ham chidamli bo‘ladi.

Atmosferaning nordon gazlar bilan ifloslanishi ko‘proq yirik shaharlar va sanoat markazlari hududiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham ularda ko‘kalamzorlar hosil qilish jarayoniga ilmiy yondoshish, ya’ni, gazlar ta’siriga chidamli o‘simliklarni tanlash va tavsiya etish katta ahamiyatga ega. Chunki, o‘simliklar atmosfera havosini tozalash qurbiga ega bo‘lgan yirik omildir. O‘z navbatida o‘simliklarning gazlar ta’siriga chidamliligini oshirish usullaridan foydalanish ham mumkin. Bularga urug‘larni chiniqtirish, o‘simliklarni mineral oziqlanish jarayonlarini mo‘‘tadillashtirish, suv bilan ta’minlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va boshqalar kiradi. Hatto urug‘larni ekishdan oldin sulfat va xlorid kislotalarining suyuq eritmasida ivitish ham o‘simliklarning gazlarga chidamliligini oshiradi.