O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

 
 
 

---

158 
Abu-l-Mu`in an-Nasafiyning asarlari 
     Uning  ilmiy-ma‘naviy  merosi  haqida  yozgan  olimlar  an-
Nasafiyning  o‘nga  yaqin  asarlar  yaratganini 
1
  ko‘rsatganlar.  Ushbu 
asarlar haqida quyidagi ma‘lumotlarni keltirish mumkin: 
1.Abu-l-Muin  an-Nasafiy  o‘zining  kalom  ilmiga  bag`ishlangan  bosh 
asari «Tabsirat al-adilla»da zikr qilishicha, uning «Qasiyd al-qavoid fi 
ilm al-aqoid» nomli asari bo‘lgan. Bu asarning bir qo‘lyozma nusxasi 
Istanbul universiteti kutubxonasida 268 raqami ostida saqlanadi. 
2.Abu-l-Mu‘in  an-Nasafiyning  «Tabsirat  al-adil-la»  nomli  asarida 
yozishicha,  u  o‘zining  «Al-Ifsod  li  had‘ al-ilhod»  deb  atagan  asarida 
botiniy toifasiga mansub kishilarning xato qarashlariga raddiyalar kel-
tirgan. 
3.Muallifning qalamiga mansub «Iyzoh al-manhaj-jati fi kavn al-aqdi 
hujjatan»  deb  atalgan  asari  borligi  haqida  u  o‘zining  «Tabsirat  al-
adilla»  va  «At-Tamhiyd  li  qavoid  at-tavhiyd»  nomli  asarlarida  zikr 
qilgan. Shuningdek, an-Nasafiyning shu nomdagi asari borligi haqida 
boshqa manbalarda, xususan, al-Bag`dodiyning «Iyzoh al-maknun» va 
«Hadiyat  al-orifiyn»  kabi  asarlarida  ham  zikr  etilgan,  lekin 
muallifning ushbu asari bizgacha etib kelmagan hisoblanadi. 
4.Abu-l-Mu‘in an-Nasafiyning «Manohij al-aim-mati fi-l-furu‘» nomli 
asari  haqida  al-Kafaviyning  «Katoib  a‘lom  al-axyor»,  Abdulhay  al-
Laknaviyning  «Al-Favoid  al-bahiyya  fi  tarojum  al-hanafiyya»,  al-
Bag`dodiyning'«Iyzohal-maknun»,  «Hadiyat  al-orifiyn»,  Xayriddin 
az-Zirikliyning «Al-A‘lom» va Umar Rizo Kahholaning «Mu‘jam al-
muallifiyn»  nomli  asarla-rida  zikr  qilingan.  Istanbuldagi  «Lolaliy» 
kutubxonasida  mazkur  asarning  (tavhiyd  1147  raqami  ostida)  bir 
qo‘lyozma nusxasi saqlanadi, biroq u «Manohij al-iqtido bi-l-aimmat 
al-muhtadiyn» nomi bilan qayd etilgan. 
5.Yuqorida  zikr  qilingan  asarlarda  va  boshqa  ba‘zi  bir  tadqiqotlarda 
ko‘rsatilishicha,  Abu-l-Mu‘in  an-Nasafiy  «Sharh  al-Jomi‘  al-kabir  li-
sh-Shayboniy fi furu‘ al-hanafiyya» nomli sharh ham bitgan. 
Taniqli  olim  Hoji  Xalifa  o‘zining  mashhur  «Kashf  az-zunun»  nomli 
asarida  «Murattib  ash-shayx»  nomli  asar  Abu-l-Mu‘in  an-Nasafiyga 
mansubligini qayd etib o‘tgan. Bu asarda muallif alloma Xusomiddin 
Umar  ibn  Abdulaziz  ibn  Mozaning  (u  506/1142  sanada  vafot  etgan) 
«Jomi‘  as-sadr»  nomli  asarini  sharhdagan.  Bu  asar  hanafiyya 
ta‘limotining furu‘ qismiga bag`ish-langan. Yana shuni aytish kerakki, 
olim  Xayriddin  az-Zirikliy  va boshqa  qator  mualliflar  «Kitob  al-olim 

---

159 
va-l-mutaallim  («Ustoz  va  shogard  kitobi»)»  nomli  asarni  ham  xato 
ravishda  Abu-l-Mu‘in  an-Nasafiyga  mansub  etib  ko‘rsatgan, 
vaholanki, bu asar to‘qqizinchi asrda yashab o‘tgan olim Abu Muqotil 
as-Samarqandiyning qalamiga mansubdir. Shuningdek, manbatarda bu 
masalada  yana  bir  xatolikka  yo‘l  qo‘yilgan.  Gap  shundaki,  ba‘zi 
mualliflar  «Kitob  al-u‘mda  fi  usul  ad-diyn»  nomli  asar  Abu-l-Mu‘in 
an-Nasafiyniki deb noto‘g`ri ko‘rsat-ganlar. Aslida, bu asar Abdulloh 
an-Nasafiy ismli nasaflik boshqa bir olim tomonidan yozilgan. Abdul-
loh  an-Nasafiy  qahramonimiz  Abu-l-Mu‘in  an-Nasa-fiydan  ikki  asr 
keyin  yashagan  bo‘lib,  u  720/1320  sanada  vafot  etgan.  Mavridi 
kelganda  aytish  kerakki,  «Ki-tob  al-u‘mda»ning  ikki  qo‘lyozma 
nusxasi  Qohiradagi  «Dor  al-kutub  al-Misriyya»da  saqlanib,  ulardan 
bi-rinchisi  711  (Aqoid  Taymur),  ikkinchisi  esa  37830  (B  Aqoid) 
raqami  ostida  saqlanadi.  Kimki  bu  kitobga  ki-ritilgan  mavzularni 
diqqat  bilan  ko‘zdan  kechirsa,  ular-da  Abu-l-Mu‘in  an-Nasafiy 
asarlarining  bevosita  ta‘siri  bo‘lganligini  osongina  anglaydi.  Shu 
bipan 
bir 
qatorda, 
Abu-l-Mu‘in 
an-Nasafiy  ilmiy-ma‘naviy 
merosining  muhim  tarkibiy  qismi  bo‘lgan,  asosan,  kalom  ilmiga 
bag`ishlangan  uchta  yirik  asari  mavjud  bo‘lib,  ular  haqida  batafsil 
ma‘lumot berish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz.