O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

II b o b

SARBAST - MUSTAQIL SHE`R TIZIMI
Jahon she`riyati vaznlari, eng avvalo, ikki katta guruhga bo`linadi: kvantitativ va kvalitativ. Bularning birinchisi misralardagi hijolarning miqdoriga asoslanadigan vaznlarni, ikkinchisi esa misralardagi hijolarning sifatiga asoslanadigan vaznlarni o`z ichiga oladi. Rus, frantsuz, polyak, o`zbek (barmoq) she`r sistemalari kvantitativ; hind, yunon, arab, fors-tojik she`r sistemalari kvalitativ she`r sistemalari hisoblanadi.

O`zbek she`riyati uch she`riy tizimga: aruz, barmoq va sarbastga asoslanib yaratiladi. Aruz vazni misralardagi hijolarning soni va cho`ziq-qisqaligiga asolanadi; barmoq vaznida esa faqat misralardagi hijolarning soni, ya`ni miqdoran tengligi hisobga olinadi; erkin vaznda esa bu ikkala qonuniyatga ham amal qilinmaydi – erkin vazndagi she`r misralarida hijolar soni turlicha bo`ladi. Shuning uchun ham unda tekis ritm mavjud emas. Bunga har uchala tizimdagi she`riy parchalarni o`zaro chog’ishtirish orqali ishonch hosil qilish mumkin. Aruz vaznidagi she`r:

4 4 4 4

A-gar-o-shiq|li-g’im-ayt-sam|ku-yib-jo-nu|ja-hon-o`r-tar|

Y - - - | Y - - - | Y - - - | Y - - - |

4 4 4 4

Bu-ishq-sir-rin|ba-yon-et-sam|ta-qi-ul-xo|nu—mon-o`r-tar.

Y - - - | Y - - - | Y - - - | Y - - -

Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun

Hazaji musammani solim

(Mashrab.)

Bu she`riy parchada birinchi misradagi qisqa hijo ostiga ikkinchi misrada izchil ravishda qisqa hijo, cho`ziq hijo ostiga cho`ziq hijo to`g’ri keladi, ayni paytda bu cho`ziq-qisqalik misra ichida ruknlararo ham takrorlanadi, ya`ni bir misrada to`rt marta mafoyilun; har ikki misrada hijolar soni ham teng – 16 tadan. Shuning uchun ham she`rda quyuq musiqiylik bor.

Barmoq vaznidagi she`r:

6 g’ 5

G’a-zal-lar-to`-qir-dim | sen-ga-bir-za-mon, 11

Y - - Y - - Y - Y - Y

6 | 5

Qo`-shiq-lar-ay-tar-dim | tun-lar-boshingda. 11

Y - - - - - - - - - -

6 | 5

Na-cho-ra-ush-bu-kun | o`z-ga-bir-in-son, 11

Y - Y - Y - - Y - - -

6 | 5

O`z-ga-bir-mu-hab-bat | tu-rar-qo-shing-da. 11

- Y - Y - - Y - - - -

(A. Oripov.)

Yuqoridagi sxemadan ko`rinib turibdiki, barmoq vaznidagi ushbu she`riy parchada faqat misradagi hijolar soni teng va misra ichidagi hijolar guruhi (turoqlar) bir xil takrorlangan, misralardagi cho`ziq-qisqalik esa takrorlangan emas, ular turli misralarda turlichadir. Ammo bu she`rda ham ana shu ikki unsur(hijolar soni va turoqlar)ning takroridan ma`lum bir ritm vujudga keladi.

endi sarbastdagi she`rga diqqat qilaylik:

Oh-so`ng-gi-qo`-shiq-ni-kuy-la-mak-o-g’ir-ko`p-o-g’ir

-14

- - Y Y - Y - Y - - - - - -

Qo-til-lar-ning-o-siy-yuz-la-ri-da-a-jal-ni-qo-bi - 15

- - - - - - - Y Y - Y - Y - -

Besh-ming-biz-lar -4

- - - -

Besh-ming-ho-zir-may-don-da -7

- - - - - - -

Biz-lar-besh-ming-besh-ming-xo-los - 8

- - - - - - - -

Yo`q-biz-mil-li-on-lar-miz-a-xir - 9

- - - Y - - - Y -

Yo-rug’-ja-hon-da - 5

- - Y - -

(R. Parfi.)

Endi bu she`rda manzara butunlay o`ziga xos: bu she`rda na misralardagi hijolarning soni teng, na hijolarning cho`ziq-qisqaligi to`g’ri keladi, bu she`rda hijolar misra ichida aruz va barmoqdagi singari guruhlar hosil qilgan ham emas. Shuning uchun ham bu she`rni o`qiganda izchil ritm idrok etilmaydi. erkin vazndagi bu she`r grammatik jihatdan olib qaraganda nasrni eslatadi. Ammo she`r misralarga bo`linganligi, grammatik jihatdan xato hisoblanadigan takrorlarning majudligi, tarang lirik his-tuyg’ularning mavjudligi uni nasr deyishga monelik qiladi.

Mana shu uch she`riy parchaning ritmik manzarasiyoq bu uch vazniy tizimning o`ziga xosligi, ularning alohida-alohida vazniy tizimlar ekanligini aytib turibdi. Bu alohidalik ularni o`qiganda yanada aniqroq idrok etiladi. Takroriylikning ko`pligi sababli aruz vaznidagi she`rda musiqiylik ham quyuq, chunki aruzda hijolar soni va cho`ziq-qisqaligi ham misrada, ham ruknlarda takrorlanadi. Shuning uchun ham aruzdagi she`r qo`shiqni eslatadi. Barmoqda esa faqat misralardagi hijolar soni va turoqlardagi misralar soni takrorlanadi, shuning uchun barmoq vaznidagi she`rda musiqiylik aruzdagiga qaraganda zaifroq. erkin vazndagi she`rda esa musiqiy ohang deyarli yo`q, chunki unda biror unsur takrorlanmaydi. erkin she`rda ritm o`zgarib, tovlanib turadi, chunki bir she`rda bir necha ritmik o`lchovdan foydalaniladi.

Ammo o`zbek adabiyotshunosligida U. To`ychiev, T. Boboev, A. Abduqodirov kabi olimlar sarbastni mustaqil she`riy tizim ekanligini inkor etadilar, sarbast – barmoq vazniy tizimining bir ko`rinishi deb hisoblaydilar. Bu fikrning to`g’ri emasligini yuqoridagi uch she`riy misolning o`ziyoq ko`rsatib turibdi. Chunki bu uch she`rda ritm, vazn bir-biridan farqli bo`lgan uch asosda hosil qilingan. Bu farq ularni o`qiganda ham, ularni kichik ritmik bo`laklarga bo`lib tahlil qilganda ham yaqqol seziladi. Shuning uchun ham erkin vaznni alohida she`riy vaznlar sistemasi deb olish to`g’ridir.

Sarbast – erkin vaznning alohida she`riy tizim ekanligini yanayam chuqurroq his etish uchun uni o`ziga yondosh hodisalardan farqlab olish kerak.

Sarbast – fors-tojikcha so`z bo`lib «ozod» degan ma`noni bildiradi. Bunday she`r vazn, qofiya, band singari shakliy «kishan»lardan ozod bo`lganligi uchun ham shunday nom berilgan. «Erkin vazn» degan termin esa «sarbast»ga sinonim sifatida ishlatiladi, bunda ham shu ma`no nazarda tutiladi. Adabiyotshunoslikda sarbastga yaqin bo`lgan, ko`p ilmiy ishlarda sarbast bilan ma`nodosh sifatida ishlatiladigan «oq she`r» degan termin bor. «Oq she`r» degan termin aslida bizga rus tilidan kirib kelgan. «Mazkur termin inglizcha «blank» so`zini fransuz tiliga noto`g’ri tarjima qilish tufayli paydo bo`lgan. Fransuzlar «o`chirmoq», «barham bermoq» (qofiyani) ma`nosidagi ushbu so`zni «blansh», ya`ni «oqartirmoq» deb o`qiganlar. Termin fransuz tilidan rus tiliga o`tgan»². «Oq she`r» degan termin qofiyasiz she`rlarga nisbatan ishlatiladi, ammo bunday she`rlarda vazn ritmi mavjud bo`ladi. Masalan:

Qizg’aldoqqa elangim keldi,

O`lib qolsa bo`ladi sensiz.

Samarqandda qizg’aldoqlar ko`p.

Hu-uv uzoqda, Qarshi yo`lida

SHundoqqina tog’ etagida

Qizg’aldoqlar ichida bir qiz.
Vaqti yo`qdir meni eslashga,

Ma`sum qizg’aldoqlar ichida

Ko`zlarida Hayrat suvrati.
Qizg’aldoqqa ko`milgim keldi,

Qizg’aldoqqa cho`milgim keldi,

Qizg’aldoqqa aylangan go`zal!³

(Husan Karvonli).

Bu she`rda qofiya butunlay chetlashtirilgan emas, unda «sensiz-qiz» singari bir-biridan juda uzoqda turgan qofiyalarni ham, «ko`milgim keldi-cho`milgim keldi» singari noizchil qofiyalarni ham ko`rishimiz mumkin. Ammo aynan ana shu noizchillik tufayli bu she`rni oq she`r deb hisoblaymiz. Chunki unda qofiya ritmik ravishda idrok etilmaydi, ya`ni muayyan vaqt birligi ichida bir tekisda takrorlanmaydi.

Filologiya fanlari nomzodi N. Afoqovaning ta`kidlashicha, aruz vaznidagi oq she`rlar ham mavjud; bunday she`rlar xususan, jadid shoirlari adabiy merosida ko`p uchraydi. Hozirgi o`zbek she`riyatining juda ko`p namunalarini kuzatish esa shunday xulosaga olib keldiki, zamonaviy milliy she`riyatimizda oq she`rlarning salmog’i uncha katta emas. Hatto vazn erkin bo`lgan she`rlarda ham qofiyalar mavjud bo`ladi. Oq she`r ko`proq o`zbek she`riyatida she`riy dramalarda qo`llangan. Buning eng yorqin misoli Maqsud Shayxzodaning klassik «Mirzo Ulug’bek» tragediyasidir. Rus adabiyotida ham sillabik vazn sistemasiga o`tilgandan so`ng oq she`rlarning salmog’i kamayib ketganligi, she`rning bu shakli ko`proq dramatik asarlarda va tarjima asarlarda saqlanib qolganligi ta`kidlanadi⁴

Abdulla Oripov ijodida ham «oq she`r» izohi ostida berilgan bir she`r mavjud. Ammo bu she`r sarbastda yozilganligi, oq she`rda esa izchil vazn mavjud bo`lishini, unda faqat qofiya chetlashtirilishini hisobga olib, bu she`rni oq she`r emas, sarbast vaznidagi she`r deyish lozim bo`ladi:

Men seni kuylamoq istayman, - 9

Sening yuzlaringni kuylamoq istayman, - 11

Sening ko`zlaringni kuylamoq istayman. - 11

Yuzlarkim, malagu afsonada yo`q, 11

Ko`zlarkim, jannatu rizvonada yo`q, - 11

Men seni kuylamoq istayman. - 9

Ammo shunday kuylasamki - 8

Yirtilib ketsa ovoz pardalarim... - 11

Men sendan bo`salar olmoq istayman - 11

Ammo shunday bo`salarkim – - 8

Tirqirab qon oqsa lablarimizdan - 11

Zotan, odamlar sevgisini ham - 10

Alami, nafrati, quvonchi kabi - 11

Hayqirib-hayqirib ochib tashlasin, - 11

Istaymanki, na`ra tortsin chaqaloqlar ham, 13

O`liklar ham tinch yotmasin qabrlarida. – 12(13)

Men hamma narsani buyukligicha ko`rmoq istayman 16

XX asr odamlarida. - 10(11)

Sarbastga yondosh yana bir hodisa sochmalardir. Sochmalar hozirgi adabiyotshunosligimizda turli turlicha nomlanib kelmoqda: «sochma», «nasriy she`r», «mansura», «vaznli proza», «ritmik proza», «nasrdagi nazm» kabi.

Ma`lumki, 1914 yilda Hamza «She`ri mansur» degan izoh ostida she`r yozadi:

Ayoz, har qancha bilsang ham oz,

Qish g’amini yeganing ila boqarmudi

Seni o`z yonidan yoz.

«Al qasos-ul haq»qa munkirmusen,

Bolang oldingda turib, birovning bolasiga

Belingni qilasan xo`roz.
Xotining qovuz chalur uyda ochlikdan,

Ko`chalarda kerilub kabob osharsan qo`shub

Zira-piyoz.
Xudoning ma`rifatidan bir zarra xabaring yo`q,

Na foyda ibodating birla yirtilub ketsa

joynamoz⁵

Ammo bu she`rni to`la ma`nodagi nasriy she`r deb bo`lmaydi. Chunki bu she`r 1) misralarga bo`lingan; 2) har bir band uch misradan iborat; 3) har bir bandning oxirgi misrasi qofiyadosh; 4) inversiya mavjud. Sochma esa to`g’ridan-to`g’ri nasriy shaklga, nasrning xususiyatlariga ega bo`ladi. Unda hamma vaqt qofiya mavjud bo`lmaydi, mavjud bo`lganda ham nazmdan farqli o`laroq o`rni qat`iy (m., misra boshi yoki misra oxiri) emas, inversiyaga ko`p yo`l qo`yilmaydi. Quyidagi sochmani Hamzaning she`ri bilan qiyoslash ular o`rtasidagi tafovutni yorqin ko`rsatadi:

«Sevgiling ketsa, kuyunma. Vafosiz bo`lsa, nima bo`pti, parvo qilma. Mana bu daraxtga qara – shuncha bargidan ayrilsa ham shuvillab turibdi. Ketsa ketar, yig’lama. Menmi? Menga qarama...»⁶

Ko`rinib turibdiki, hijron qayg’usini benihoya o`ziga xos yo`sinda, tazoddan kutilmagan shaklda foydalanish orqali ifodalagan ushbu nasriy she`r his-tuyg’ularning otashinligi, pafosning balandligi, ifodaning mazmunga uyg’unligi bilan har qanday nazmiy she`rdan qolishmaydi. Lirik qahramon yoridan ayrilib bag’ri xun, uning alamlari yer-u osmonga sig’maydi, u ayriliq zo`ridan nima qilishini bilmaydi, shu iztirobli holatda boshqa birovga maslahat berish orqali o`ziga tasalli izlaydi. «Domlaning aytganini qilu, qilganini qilma» degan kinoyali maqol hududsiz iztiroblar haqidagi she`rga kinoyaviylikni «yechib» tashlagan holda ustalik bilan singdirilgan. «Menmi? Menga qarama...» degan jumla yoridan ayrilgan ko`ngilga hech bir narsa tasalli bo`lolmasligini, «kuyunmaslik», «parvo qilmaslik» imkondan tashqari ekanligini juda baland pardalarda ifodalagan. Bu sochma shakliy jihatiga ko`ra nasr namunasini eslatadi.

Quyidagi sochmada esa har bir gap alohida satrga tiziladi, shungga ko`ra u she`riy misralarni eslatadi:

Qamoqning to`shagi..

Millionlab begunohlar yotgan bunday to`shaklarda.

Ular ko`z yoshlaridan ko`l bo`lib ketgan.

Ular unsiz nolalardan cho`l bo`lib ketgan.

Ular armonlardan yo`l bo`lib ketgan.

Dunyo yotar shu to`shakda.

She`r yotadi shu to`shakda. Parlari qofiya. Somoni vazn.

Usmon Nosirning to`shagi –

Xayollarin kemasi...⁷

Garchand bu mansura bir qarashda sarbastni eslatsa-da, biz uni sarbast deya olmaymiz. Chunki undagi misralar tom ma`nodagi nazmning misralari emas, balki unda har bir gap alohida qatordan yozilgan, xolos. Sarbastda esa misra hamma vaqt ham sintaktik birliklar bilan tenglik hosil qilmaydi, sarbastda gaplar ham hamisha grammatik mukammal shaklga ega bo`lavermaydi, mansurada esa misralar nisbiy mustaqillikka ega bo`ladi.

Sarbastni eslatadigan yana bir adabiy shakl – saj`dir. Saj` – nasrdagi qofiya demak. Saj` she`r hisoblanmaydigan nasriy parchalarda, nasriy she`rlarda ham mavjud bo`lishi mumkin. Jumladan, saj`ni xalq dostonlari, ertaklari matnida ham; klassik shoirlar devonlarining debochalarida, epik asarlarning sarlavhalarida ham (m., «Farhod va Shirin»ning sarlavhalari), ularning nasriy asralarida ham (m., «Mahbub ul-qulub») uchratish mumkin. Ammo bunday hodisalarni sarbast ham, nasriy she`r ham deb hisoblab bo`lmaydi. Sarbast vaznidagi she`r ham, nasriy she`r ham – lirikaning alohida janri, saj` esa mazmunni ifodalash usullaridan, yo`llaridan biri, xolos. Bu usuldan nasriy she`rda ham, boshqa nasriy matnlarda ham foydalanish mumkin.

Umuman olganda, bir-biriga qaysidir xususiyatlari bilan yaqinligi tufayli ko`pincha qorishtirib yuboriladigan sarbast, oq she`r, nasriy she`r va saj` turli hodisalar ichida o`rganiladigan tushunchalardir. Ya`ni sarbast vazn masalalari ichida o`rganiladi, chunki u aruz, barmoq singari vazniy tizimlar qatorida turadigan vazn sistemasidir. Oq she`r esa she`rning shakliy ko`rinishlaridan biri bo`lib, u qofiya masalalari ichida o`rganiladi. Nasriy she`r – janr hodisasi, saj` fikrni ifodalash usuli, tasviriy vositarlardan biridir.

Sarbast bilan bog’liq yana bir masala bor. Bu masala shundan iboratki, ba`zan aruz yoki barmoq vaznidagi she`rlar ham izchil misra shaklida emas, zinapoyalarga bo`lib yoki umuman misrani bo`lib yuborgan holda – uzun-qisqa misralar shaklida yozilishi mumkin. Masalan:

Qilichlar jaranglar.

«Ur-ur» guvillar.

Yov o`qi ayirar erni jonidan.

Ot kishnab yuborar...

Bezovta elar

Yollari ho`l bo`lib jangchi qonidan.

O`tlarga to`kilar bu qon tomchilab,

Suvlarda eriydi...

Ot yelar hamon.

Qon hidi bormoqda otni qamchilab,

Ot yelar bezovta zulmatga tomon.⁸

Ushbu she`r uzun-qisqa misralar shaklida yozilgan bo`lib verlibrni, sarbast she`rni eslatadi. Ammo shoir ayrim so`zlarni ta`kidlash, ayirib ko`rsatish, shu orqali fikrni bo`rttirish maqsadida, bir misrada ikkita gap kelgan hollarda barmoq vaznidagi she`r misralarini alohida bo`laklarga bo`lgan. Agar bu she`rni boshqacha yozsak, shunday manzara hosil bo`ladi:

Qilichlar jaranglar. «Ur-ur» guvillar. -11

Yov o`qi ayirar erni jonidan. - 11

Ot kishnab yuborar...Bezovta elar - 11

Yollari ho`l bo`lib jangchi qonidan. - 11

O`tlarga to`kilar bu qon tomchilab, -11

Suvlarda eriydi...Ot yelar hamon. - 11

Qon hidi bormoqda otni qamchilab, -11

Ot yelar bezovta zulmatga tomon. -11

Shu ko`rinishda she`rning 11 hijoli izchil barmoqda yozilganligi ayonlashadi. Sarbast vaznidagi she`rlarni mana shunday hodisalardan ham farqlash talab etiladi.

Xulosa qilib aytganda, sarbast – janr emas, vazn, uchinchi vazniy sistemadir. Sarbast misralardagi hijo va turoqlarning notengligiga, ritmning notekisligiga asoslanadi. Sarbastda fikr talabi bilan, poetik sintaksis talabi bilan misralarda hijolar soni turlicha bo`ladi. Shu xususiyati bilan sarbast oddiy so`zlashuv nutqiga yaqinlashadi. Ammo turli badiiy-tasviriy vositalar, inversiyadan tashqari otashin pafos, lirik his-kechinmalar, o`ziga xos ohang she`riylikni ta`minlaydi.