O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Berdaq nomidagi qdu ning Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti Geodeziya, kartografiya va kadastr yo’nalishi

Rekratsiya maqsadlariga mo’ljallangan yerlar
Tabiat komplekslarining dam olish maqsadlarida foydalaniladigan xususiyatlari yoki komponentlari rekreatsion resurslar deb ataladi. Masalan, manzarali o‘rmon, dengiz va okean qirg‘oqlari, tog‘ vodiylari, g‘orlar, manzarali chiroyli o‘simliklar, ajoyib relyef shakllari, muzlar shular jumlasidandir.
Rekreatsiyaning qamrovi katta bo‘lib, odamlarning dam olishi, salomatligini tiklashi, madaniy hordiq chiqarishi ma’nosida ishlatiladi. Tabiiy komplekslar yoki landshaftlarni rekreatsion nuqtayi nazardan tadqiq qilish asosan landshaftlarning rekreatsion imkoniyatlarini va ularga rekreatsion bosimning ta’sirini baholashdan iborat. Dam olish tashkiliy va notashkiliy bo‘lishi mumkin. Tashkiliy dam olish turli muassasalar tomonidan uyushtiriladi. Notashkiliy dam olish esa odamlarning o‘z xohishlari bo‘yicha bir yoki bir necha kishi bo‘lib, tanlangan hududlarda uyushtiriladi.
Dam olishdan ko‘zlangan maqsad turlicha bo‘lishi mumkin: davolanish, sog‘lomlashtirish, sport, tanishuv va hokazo.
Dam olish mavsumga qarab ham turlicha bo‘lishi mumkin. Yozgi dam olish turlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: cho‘milish, quyosh vannalari olish, piyoda yurish (davolanish, salomatlikni tiklash, ekskursiya), qayiq sporti, baliq ovi, turli xil mevalar va qo‘ziqorin terish, otda sayr qilish, alpinizm bilan shug‘ullanish va h.k. Qishki mavsumda quyidagi dam olish turlari bilan shug‘ullanish mumkin: chang‘i sporti, muzosti baliq ovi, sport ovchiligi, davolanish, salomatlikni tiklash, piyoda sayr.
Rekreatsion baholash obyekti — landshaftlar, joylar, mavdonlar va fatsiya bo‘lishi mumkin. Rekreatsiya komplekslarini joy- lashtirishni loyihalashda landshaftlarni tahlil qilish yaxshi natija beradi. Bunda turli landshaftlarni rekreatsion maqsadlarda foydalanish darajasiga qarab eng qulay landshaft turi tanlanadi. Ma­salan, daryo vodiysi, tog‘ yonbag‘ri, ko‘l yoki suv ombori qirg‘og‘i, tekislik, okean yoki dengiz qirg‘og‘i, o‘rmon va h.k. 
Alohida rekreatsion komlpekslarni (dam olish uylari, sanatoriylar, sayyohlik majmualari va h.k.) loyihalashtirayotganda aniq maydonni baholash yaxshi natija beradi. Aniq bir dam olish muassasalarining ichki tuzilishini loyiha­lashda tabiat komplekslarini fatsiya darajasida baholash lozim. Asosiy inshootlarni fatsiyaning relyef sharoiti, suvlari o‘simligi, landshaft manzarasiga qarab joylashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Rekreatsion maqsadlarda baholashda ularni estetik jihatdan baholash ham muhim o‘rin tutadi. Bunda tabiiy sharoitning relyefning, o‘simliklarning, landshaft umumiy ko‘rinishining estetik jihatdan zavq bera olish imkoniyati hisobga olinadi. Baholashning oxirgi bosqichida tabiiy komplekslarning rekreatsion korxonalarni joylashtirish uchun yaroqliligi va rekreat­sion bosimga barqarorlik darajasi hisobga olinadi.
Xizmat ko`rsatish sohalari orasida rekreatsiya xizmati so`nggi yillarda keng rivojlanmoqda. Rekreatsiya (sayohat, hordiq chiqarish, sanatoriya-kurort) xizmati mehnat qilish jarayonida sarflangan kuch, energiyani tiklashda muhim omil hisoblanadi.
Rekreatsiya xizmatini rivojlanishi uchun zarur bo`lgan omillar:
- kundalik ehtiyojlaridan orttirgan mablag`;
- rekreatsiya resurslari;
- rekreatsiya xo`jaligi bo`lishi;
Rekreatsiya resurslari ikki xil, ya`ni tabiiy rekreatsiya hamda madaniy-tarixiy rekreatsiyaga bo`linadi. Tabiiy rekreatsiya resurslariga tabiiy sharoit va tabiiy boyliklari zaminida vujudga kelgan sharsharalar, g`orlar, buloqlar, so`lim tog` yonbag`irlari kiradi. Tabiiy muhiti keskin o`zgargan, tig`iz infrastruktura sharoitida aholining tabiat qo`ynida, maxsus dam olish maskanlarida hordiq chiqarishga ehtiyoji kuchaymoqda. Issiq avjiga chiqqan yoz oylarida tekisliklarda yashovchi aholi tog` maskanlariga oshiqadi. 
Tog`larimiz mo`tadil havosi, g`aroyib o`simlik va hayvonot dunyosi hamda shifobaxsh buloqlari bilan tabiiy-rekratsion rayon sifatida xorijliklarni ham maftun etmoqda.
Tog`larning tabiati shifobaxsh va maftunkor joylarida davolash va dam olish maskanlari mavjud. Toshkent viloyatidagi «Chimyon», Farg'ona vodiysidagi «Shohimardon», «Nanay», «Quvasoy» dam olish zonalari va Namangan viloyatidagi «Chortoq», Buxoro viloyatidagi «Sitorai Mohi Xosa», Qashqadaryo viloyatidagi «Miroqi» kabi davolanish maskanlari chet ellarda ham mashhur. O`z navbatida qadimgi shaharlar, maqbaralar, qal`alar, me`morchilik binolari, muzeylar mamlakatimiz madaniy merosini tashkil etmoqda. 
Fusunkorligi hamda salobati bilan millionlab kishilarni lol qoldirayotgan tarixiy obidalarimiz xorijiy sayohatchilarni yurtimiz sari chorlamoqda. Ana shunday tarixiy-madaniy obyektlar zaminida vujudga kelgan rayonlar, asosan, Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, oshkent, Qo`qon kabi shaharlarda joylashgan. Afsus, ajdodlarimiz bunnyod etgan 36 ming tarixiy obidadan 7 mingtasigina saqlangan. Qolganlari mustamlakachilar tomonidan turli yo`llar bilan vayron etilgan. Endilikda ular katta mablag` va mehnat sarflab bo`lsa-da, ta`mirlanmoqda. Ayni vaqtda sayyohlarga xizmat ko`rsatish bo`yicha xorijiy tillarni hamda tarix va geografiyani puxta biladigan mutaxassislar tayyorlanmoqda. Zero, mamlakatimiz bo`ylab sayohat qiluvchilarning soni yildan yilga oshib bormoqda.
Rekreatsiya xo`jaligi tarkibiga mehmonxonalar, dam olish uylari va bazalari, sanatoriyalar, turbazalar, turistik transport va boshqalar kiradi.
Rekreatsiya deb, insonlar sog’ligini va mehnatga qobiliyatini dam olish 
obyektlarida qayta tiklashi, sayyohlik yo’li bilan tabiatning turli maskanlariga 
borishi, arxitektura va tarixiy yodgorliklarni borib ko’rishiga aytiladi.
Rekreatsiya sohalari bir qancha bo’lib, ularga kurort – sanatoriya va
boshqa salomatlik obyektlarida sog’likni tiklash, sayyohlik yo’li bilan 
tabiatning go’zal go’shalariga (daryo, ko’l, o’rmon, tog’, g’orlar, sharshara va b.) borish, sport bilan shug’ullanish, hamda noyob tarixiy va arxitektura yodgorliklari bilan tanishishlari kiradi. 
Rekreatsiya va davolash sog’lomlashtirish zonalarida ularning resurslaridan
oqilona foydalanish va atrof muhit muxofazasi katta ahamiyatga ega. 

Rekreatsiya zonalariga aholining tashkil etilgan va ommaviy dam olishi va 

turizmga mo’ljallangan yer va suv muhitining tabiiy yoki madaniy hududlari kiradi. Shunday zonalar tarkibiga 71shaharning ayrim hududlari, shahar atrofi va yashil zonalar, o’rmonlar, parklar, milliy, tabiiy parklar
(bog’lar), botanika, zoologiya bog’lari, dendrologik parklar, turistik marshrutlar, dam olish uylari va bazalari hududlari, qo’riqxona va 
buyutmalarning aholi borib ko’rishi uchun ajratilgan ma’lum joylari
kiradi. 
Rekreatsiyaga mo’ljallangan yerlar tabiat muhofazasi yerlarining alohida turi 
bo’lib, ularga tabiat muhofazasi, sog’lomlashtirish, tarixiy - madaniy
maqsadlarga mo’ljallangan yerlar ajratiladi. O’rmonlar ham rekreasiya uchun katta ahamiyatga ega. Davolash sog’lomlashtirish zonalariga fuqoralarni
davolash va salomatligini tiklashga mo’ljallangan yer va suv muhitlari 
hududlari, ularga kurort va sanatoriya zonalari kiradi.
Rekreatsiya faoliyati bevosita rekreatsiya resurslari asosida shakllanadi. 
Rekreasiya resurslari tabiiy va madaniy, iqtisodiy, tarixiy resurslarning
bir qismlaridan iborat bo’lib, kelib chiqishi va foydalanish
xususiyatlariga ko’ra rekreasiya resurslari ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreasiya resurslari.
Tabiiy rekreasiya resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, 
go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz
bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng 
hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreasiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik 
va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreasiya maqsadida foydalish 
mumkin bo’lgan ijtimoiy obyektlar, antropogen rekreasiya resurslariga kiradi.
Rekreasiya faoliyati dunyoning ko’p mamlakatlarida daromat manbaiga 
aylangan iqtisodiyot sohasi hisoblanadi. Mamlakatimiz ham rekreasiya
resurslariga boy hisoblanib, nafaqat dam olish, sayyohlik, sog’likni tiklash,
shuningdek chet el sayyohlarini qabul qilish imkoniyatlariga ega. Rekreatsion tabiatni boshqarish - bu jamiyat va tabiiy muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sirning asosiy shakli bo'lib, u tabiiy resurslarni ishlab chiqish, ishlatish, o'zgartirish, qayta tiklash va himoya qilishga qaratilgan chora -tadbirlar tizimi orqali amalga oshiriladi va ishlab chiqarish, aholi va tabiat o'rtasidagi munosabatni aks ettiradi. muhit. Dam olish jarayonida tabiat insonning jismoniy va ruhiy -ruhiy kuchlarini tiklash va tiklanishining etakchi omillaridan biridir. Jamiyat va tabiat o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning tarixiy modeli iqtisodiy rivojlanish sur'atlarining oshishi bilan tabiatga inson ta'sirining kengayishida va uning rekreatsion funktsiyasining ahamiyati ortib borayotgan sari tabiiy muhitni saqlash zarurligini anglashda namoyon bo'ladi.Jamiyat va tabiat o'rtasidagi keng qamrovli va intensiv o'zaro ta'sir sharoitida, jamiyatning dam olishga bo'lgan ehtiyojining o'sishi sharoitida, tabiiy resurslardan ehtiyojlarni qondirish uchun rejali foydalanishga, ya'ni tabiatni boshqarishning alohida turini - rekreatsionni tashkil etishga ob'ektiv ehtiyoj paydo bo'ladi. Rekreatsion tabiatni boshqarish uchta asosiy funktsiyaga ega: ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik. Rekreatsion tabiatni boshqarishning ijtimoiy vazifasi - aholining dam olish, sog'lig'ini yaxshilash, tabiat bilan muloqotga bo'lgan o'ziga xos ehtiyojlarini qondirishdan iborat bo'lib, bu jamiyatning jismoniy va ruhiy salomatligini mustahkamlashga yordam beradi. Iqtisodiy vazifa asosan ishchi kuchini tiklashdan iborat. Dam olish tufayli samaradorlik oshadi, ish vaqti fondi oshadi, bu esa mehnat unumdorligining o'sishiga yordam beradi. Iqtisodiy funktsiyaga shuningdek, bandlik ko'lamini kengaytirish va rekreatsion tabiatni boshqarish sohalarida ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini jadal rivojlantirish kiradi. Tabiatni muhofaza qilish funktsiyasi antropogen harakatlar, shu jumladan rekreatsion ta'sirlar ostida tabiiy rekreatsion komplekslarning buzilishining oldini olishdan iborat.Metodik jihatdan rekreatsion tabiatni boshqarish - bu tabiiy resurslar va sharoitlardan foydalangan holda aholining dam olishini tashkil etish, ko'ngilochar tadbirlar ta'sirida atrof -muhit holatining o'zgarishini kutish, aholining tabiiy rekreatsiya ehtiyojlarini qondirish kabi jarayonlarning birligi sifatida qaralishi kerak. resurslar va ishchi kuchini tiklash.
Qoida tariqasida, hududiy-ishlab chiqarish majmuasida uni belgilovchi va asosiy elementi ishlab chiqarish tuzilmasidir. Noishlab chiqarish sohasi ishlab chiqarish sohasining mavjudligi va faoliyat ko'rsatishi uchun shart-sharoitlarni ta'minlaydi va xuddi ikkinchi darajali.Faqat mintaqada rekreatsion ixtisoslik mavjud bo'lgan hollarda, ishlab chiqarishdan tashqari soha asosiy omilga aylanadi, bu ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish shartlarini bildiradi. Bunday holda, ko'ngilochar xizmatlarni maksimal darajada va samarali ko'rsatish uchun yagona hududiy kompleks tarkibidagi korxona va tashkilotlar o'rtasida hamkorlikning yangi shakllarini yaratish zarur bo'ladi. Ulardan biri - hududiy hordiq chiqarish majmuasi (TRC). Bu muhim rekreatsion salohiyatga ega bo'lgan yagona hudud, rekreatsion muassasalar majmuasi, yaqin ishlab chiqarish aloqalari bilan, tabiiy rekreatsion resurslardan va bu sohada hukm surayotgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlardan samarali foydalanishni ta'minlaydigan boshqaruvning tashkiliy shakllarining birligi bilan tavsiflanadi.Tashqi tomondan, tabiatni rekreatsiya qilish muammosi faqat dam olish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan tabiiy ob'ektlarga taalluqli bo'lsa -da, aslida bu resurslarni ishlab chiqish, ishlatish, tiklash va himoya qilish samaradorligiga ta'sir etuvchi antropogen kelib chiqadigan ob'ektlarning keng doirasini qamrab oladi. . Mintaqadagi bunday ob'ektlarning umumiyligi hududiy -rekreatsion kompleksni tashkil qiladi. Shunday qilib, rekreatsion tabiatni boshqarish mintaqaviy lokalizatsiyaga ega va uni mintaqaviy iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning elementi deb hisoblash mumkin. Shuning uchun TRCni uning kuchayishi sharoitida rekreatsion tabiatni boshqarish ob'ekti sifatida ko'rib chiqish kerak.Savdo markazi murakkab ichki tuzilishga va muhim tashqi aloqalarga ega. Kompleksning ichki tuzilishi rekreatsion tarmoqlar, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmalarning moddiy -texnik bazasining rivojlanish darajasi, atrof -muhit holati, mehnat resurslarining mavjudligi va aholi turar joyining tabiati bilan belgilanadi. dam olish joylari. Kompleksning tashqi aloqalari kompleksning transport-geografik joylashuvi, moddiy-texnik va oziq-ovqat ta'minotining ichki nuqtalari bilan aloqasi, zonalarga nisbatan joylashuvi kabi murakkab shakllanishning ijtimoiy-iqtisodiy shartlari bilan belgilanadi. qaysi mavsumda qo'shimcha mehnat jalb qilinishi mumkin.
Falsafiy nuqtai nazardan, "tabiatni boshqarish" tushunchasi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni bilan aniqlanadi, ya'ni. inson va tabiat o'rtasidagi mehnat faoliyati shaklida amalga oshiriladigan, ham ishlab chiqarish, ham ishlab chiqarish bo'lmagan tabiatdagi o'zaro ta'sir jarayoni sifatida qaraladi. "Mehnat, birinchi navbatda, inson va tabiat o'rtasida sodir bo'ladigan jarayondir", deb yozgan K. Marks, "inson o'z faoliyati bilan o'zi va tabiat o'rtasida moddalar almashinuvini boshqaradi, tartibga soladi va nazorat qiladi. " Geografik nuqtai nazardan, atrof -muhitni boshqarishning nazariy va uslubiy masalalari A.G. Isachenko, I.I. Mamaya, V.S. Preobrazhenskiy, I.P. Gerasimova, T.G. Runova va boshqalar.Geografik tadqiqotlarning pirovard maqsadi tabiatni boshqarishni ratsionalizatsiya qilish muammosini hal qilish edi, bu esa o'z navbatida tabiatni boshqarishning tuzilishi va hududiy tashkil etilishining shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlarini o'rganishni, ularni baholashni ta'minladi. jamiyatning mavjud va kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish, tabiatni boshqarish jarayonining iqtisodiy mexanizmi va boshqaruvini takomillashtirishning tub yo'llarini izlash.60 -yillarda "tabiiy resurslardan rekreatsion foydalanish" tushunchasi tabiatdan foydalanish nazariyasining kontseptual va terminologik apparatiga kiritildi. Iqtisodiy faoliyatning ushbu sohasini geografik tadqiq qilish rekreatsion zonaning kengayishi, atrof-muhitning barcha tarkibiy qismlariga, shu jumladan texnogen ta'sir doirasining oshishi, ijtimoiy-iqtisodiy faollashuvi bilan bog'liq holda alohida ahamiyat kasb etdi. va rekreatsion tabiatni boshqarish jarayonining rivojlanishidagi ekologik ziddiyatlar.Tabiiy resurslardan rekreatsion foydalanish (RP) - bu inson va tabiiy muhit o'rtasidagi munosabatlarning ajralmas tizimi bo'lib, ular jamiyatning rekreatsion ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy resurslarni ishlab chiqish, ishlatish, o'zgartirish va ko'paytirish jarayonida shakllanadi. Rekreatsion faoliyat tabiiy muhitdan tashqarida mavjud emas, shu bilan birga RP jarayonining harakatlantiruvchi kuchi rekreatsion ehtiyojlarni o'zgartiradi. Shaxs tabiatni boshqarish jarayonining moddiy tashuvchisi vazifasini bajaradi, chunki aynan u atrof -muhitni funktsional jihatdan o'zgartiradi, uni o'z ehtiyojlariga moslashtiradi va shu bilan birga o'zi transformatsiya ob'ekti vazifasini bajaradi. Tabiiy muhitning bir qismi to'g'ridan -to'g'ri materiya, energiya va axborot almashinuvi bilan shug'ullanadi - bu hududning resurs salohiyati. Nudelman RPning uchta asosiy funktsiyasini ajratib ko'rsatadi, ularga ehtiyoj milliy iqtisodiy muammolarni hal qilishda paydo bo'ladi - ijtimoiy (aholining dam olish, sog'likni yaxshilash, tabiat bilan muloqotga bo'lgan maxsus ehtiyojlarini qondirish), iqtisodiy (ishchi kuchining ko'payishi va intensiv RP bo'lgan hududlarda bandlik sohasini kengaytirish), ekologik (antropogen harakatlar ta'siri ostida tabiiy rekreatsion komplekslarning degradatsiyasini oldini olish).Tabiatdan foydalanish turlarining umumiy taksonomiyasida RPning o'rnini aniqlash zarur ko'rinadi. Ma'lumotlarga ko'ra, K.V. Zvorykina va boshqalar Tabiatni boshqarishning uch turini ajrating: tabiatdan foydalanish, tabiatdan foydalanish, atrof -muhitni muhofaza qilish. Mualliflar hordiq chiqarishni turistik va madaniy-yodgorlik bilan bir qatorda tabiat qo'riqlanadigan tabiatni boshqarishning bir turi sifatida tasniflashadi, bu tipologiyada ikkita mustaqil turdagi turistik va madaniy-kurort va rekreatsion tabiatni boshqarish. Tabiatga bo'lgan munosabat tabiatiga ko'ra, Polsha Respublikasi tabiatni muhofaza qilishga eng yaqin deb ta'riflanadi, chunki "tabiatni muhofaza qilishning ba'zi shakllari bu hududdan rejalashtirilgan rekreatsion foydalanish uchun o'ziga xos" vosita "bo'lib xizmat qiladi.T.G. Runova tabiatdan foydalanish tabiati va yo'nalishiga muvofiq tabiatdan foydalanishning quyidagi turlarini ajratadi: to'g'ridan -to'g'ri, shu jumladan resurslarni qazib olish, resurslardan foydalanish, landshaftdan foydalanish, eksperimental ilmiy va "kechiktirilgan" tabiatdan foydalanish va bilvosita - resurslardan foydalanish. Dam olish landshaftdan foydalanishni o'z ichiga oladi, bu tabiiy landshaft xususiyatlarining ma'lum bir kombinatsiyasidan ma'lum bir joyda iqtisodiy faoliyatni joylashtirish va rivojlantirish sharti sifatida foydalanishni, shu bilan birga bu landshaftning tabiiy xususiyatlaridan maksimal darajada foydalanish va saqlanishini anglatadi. (tibbiy-ekologik, estetik, bioklimatik, flora, fauna, suv omborlarining holati).RP mazmuni bo'yicha yuqoridagi qarashlarni ishlab chiqib, biz unga xos bo'lgan uchlik tuzilishini qayd etamiz:a) rekreatsion resurslarni iste'mol qilish, shu jumladan balneologik va balchiq terapiyasi, o'simlik va hayvonot (baliq ovlash deb ataladigan), axborot (tabiiy va kognitiv hordiq chiqarish);b) rekreatsion resurslardan foydalanish, shu jumladan iqlim, suv, er, landshaft;
atrof -muhitdan rekreatsion foydalanish, shu jumladan dam oluvchilar va ularning tranzit oqimlari, ko'ngilochar korxonalar va maydonchalar, rekreatsion infratuzilma, ko'ngilochar tadbirlar chiqindilari, davolanish, tiklash, estetik idrok, bilish, ko'ngil ochish uchun atrof -muhitning qulay xususiyatlaridan foydalanish. .RP, shuningdek, tabiiy muhitni tanlash va undan foydalanish "texnologiyasi" ga qarab turlarida farq qiladi: erdan foydalanish, suvdan foydalanish, o'rmondan foydalanish, biotik, qazib olish (mineral suv va terapevtik loyni qazib olish), axborot.RP funktsiyasi bo'yicha tipologiyasi tabiatni boshqarish turlarining insonning asosiy rekreatsion ehtiyojlari xususiyatiga qanchalik mos kelishini ko'rsatadi. Shu munosabat bilan RPning to'rtta asosiy turi ajratiladi: rekreatsion-terapevtik, rekreatsion-sport, rekreatsion-sog'lomlashtirish, rekreatsion-kognitiv. Tabiiy komplekslarga bosim darajasi, tabiiy muhitga qo'yiladigan talablar va aniqlangan RP turlari uchun antropogen o'zgarishlarning tabiati turlicha. RPni fazoviy tashkil etish shakllari ham xilma -xildir - mahalliydan (masalan, balneologik manbaning ishlashi) chiziqli (sayyohlik va ekskursiya yo'nalishlari) va arealgacha (ovchilik sayyohligi, piyoda dam olish joylari).Rekreatsion tabiatni boshqarish uni hududni ijtimoiy tashkil etishning boshqa shakllaridan ajratib turadigan bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega.Shaxsning jismoniy va ma'naviy kuchlarini tiklashni amalga oshiradigan dam olish hududlari, aslida, jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishini ta'minlaydi. Bunday holda, tabiatga ta'siri bilvosita emas, balki to'g'ridan-to'g'ri sodir bo'ladi, bu ommaviy dam olish joylarida o'z-o'zini tashkil etuvchi tabiiy komplekslarning barqarorligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.RP resurslarning aniq yo'nalishiga ega, bu esa dam olish manbalari to'plangan joylarga kuchli oqimlarni keltirib chiqaradi. Resurs potentsialidan kompleks foydalanish ustunlik qiladi va RPning ajralmas printsipi - bu resurslar sifatini yoki umuman rekreatsion muhitni saqlab qolish yoki yaxshilash.RP ko'pincha ilgari xo'jalik faoliyati bilan shug'ullanmagan resurslardan foydalanishni kashshof qiladi (karst ob'ektlari, mineral buloqlar va loy, plyajlar, baland cho'qqilar, tegilmagan noyob landshaftlar va boshqalar), ammo ular boshqa tabiiy resurslardan foydalanuvchilar bilan to'qnashuvlarga kirishishi mumkin. er, suv, o'rmon erlariga nisbatan. Dam olish maskanlari ham monofunktsional (rekreatsion), ham ko'p funksiyali, ya'ni. ularning tarkibiga qishloq xo'jaligi uchastkalari, turar joylar, qo'riqlanadigan ob'ektlar va boshqalar kirishi mumkin.RP jarayonida ishlatiladigan hududlar tabiiy komplekslarning antropogen o'zgarishi darajasi bo'yicha bir xil emas. Bu birinchi marta V.A tomonidan yozilgan. Anuchin: "Maksimal urbanizatsiya va yuqori madaniy tabiatga ega bo'lgan, xizmat ko'rsatish sohasi rivojlangan, odamlarning davolanish va ko'ngilochar ehtiyojlarini qondirish uchun mo'ljallangan va tabiat bilan sayyohlik uchun ajratilgan hududlar, hali ham inson faoliyati bilan deyarli o'zgarmagan, ular bir -biridan juda farq qiladi, ular dam olish tabiatini boshqarishning ikkita "ekstremal" shakli bo'lib, ular orasida oraliq xarakterdagi har xil shakllar ustunlik qiladi ". Tabiiy va rekreatsion resurslari cheklangan hududlarda maxsus chora -tadbirlar natijasida (sun'iy suv omborlari, o'rmon plantatsiyalari, attraksionlar va h.k. yaratish) maxsus rekreatsion muhit va tabiatni boshqarishning etarli shakllari bilan geotexnologik rekreatsion hududlarning alohida turi shakllanadi. .RP turlarining ko'pchiligi tabiiy jarayonlar ritmidan kelib chiqqan mavsumiylik bilan tavsiflanadi va rekreatsion oqimlarning kuchi, rekreatsion yuklarning zichligi va rekreatsion maydonlar hajmining o'zgarishi bilan namoyon bo'ladi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, rekreatsion hududlarning o'ziga xos "pulsatsiyalanuvchi" rejimi salbiy natijalarga olib keladi - foydaning pasayishi, mehnat resurslarining notekis bandligi, lekin ekologik nuqtai nazardan shubhasiz ijobiy namoyon bo'lishi mumkin - mavsumdan tashqari tabiatni boshqarish jarayonida buzilgan tabiiy komplekslarni tiklash.Polsha Respublikasi geografik tadqiqotining maqsadi tabiatni boshqarishni optimallashtirish bo'yicha boshqaruv qarorlarining har tomonlama ilmiy asoslanishi hisoblanadi. A.M.ning fikri bilan rozi bo'lish mumkin. Kotelnikov geografik bilimlarni boshqaruv tsiklining barcha funktsiyalari: monitoring, dizayn, dasturlash va rejalashtirish, qaror qabul qilish, me'yoriy qo'llab-quvvatlash, tabiatdan foydalanuvchilar faoliyatini rag'batlantirish va nazorat qilishda tegishli ma'lumot sifatida qo'llash zarurligi to'g'risida.RPni geografik o'rganish ikkita asosiy ilmiy va uslubiy yondashuvni o'z ichiga oladi - jarayon va hududiy. Jarayonli yondashuv - RPni jarayon sifatida ko'rib chiqish, ya'ni. uning rekreatsion ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy muhit va jamiyat o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni doimiy ravishda o'zgartirish. Bunday holda, RPning evolyutsion yo'nalishini o'rganish zarur bo'ladi, ya'ni. tabiiy resurslar salohiyatidan foydalanishning o'ziga xos shakllari va uni muhofaza qilish va ko'paytirish choralari bilan RP rivojlanishining ma'lum bosqichlari, bosqichlari. Shunday qilib, M. V. Kuznetsov rekreatsion -geografik jarayon tuzilishida ikki bosqichni - rivojlanish jarayoni va foydalanish jarayonini ajratib ko'rsatadi va hududdan foydalanishga nisbatan rivojlanish ilg'or, sinxron va qoloq bo'lishi mumkin. M.G. Gudima rekreatsiyaning landshaftga antropogen ta'sirini ko'rib, rekreatsion-geografik makonning rivojlanishining quyidagi bosqichlarini belgilaydi: diskretlik, maydon, uzluksizlik, lokalizatsiya, o'z-o'zini rivojlantirish bosqichidan boshqaruvga o'tish.RP evolyutsiyasi Yu.A. ishida to'liq ochib berilgan. Vedenin va I.V. Shabdurasulov. Birinchi bosqichda - keng qamrovli RP - amalda boshqaruv funktsiyasi yo'q; RPning ekstensiv shakllaridan intensiv rejimga o'tish bosqichida resurslar sifatini nazorat qilish va boshqarish elementlari joriy qilinadi (rekreatsion yuklanish standartlarini ishlab chiqish, qo'riqlanadigan hududlarni tashkil etish); intensiv RP bosqichida rekreatsion monitoring tizimi takomillashtirilmoqda, rekreatsion resurslar sifatida ishlatiladigan sun'iy tabiiy-texnik geosistemalar yaratilmoqda.
RP evolyutsiyasi kontseptsiyasini tizimlashtirgan holda, keling, ularning rivojlanishida rekreatsion hududlar sodir bo'ladigan jarayonning to'rt bosqichini tavsiflaylik.I. Rekreatsion rivojlanish bosqichi, shu jumladan:dam olishning asosiy vazifasi bilan. Bu bosqich eng yaxshi rekreatsion resurslarga ega bo'lgan saytlarning rivojlanishi, o'z -o'zidan, asosan o'yin -kulgi faoliyatining asosiy shakllari bilan, keyinchalik rekreatsion afzal ko'riladigan joylarda rejalashtirilgan qurilish, umumiy iqtisodiy va rekreatsion infratuzilmaning rivojlanishi bilan tavsiflanadi;ikkilamchi dam olish funktsiyasi bilan. Rekreatsiya hududda ilgari rivojlangan tabiatni boshqarish turlariga moslashadi, shu bilan birga bepul er uchastkalari ishlab chiqilmoqda yoki dam olish tashkil etishning ilgari mavjud bo'lgan shakllari o'rnini egallaydi. Bu tabiiy yoki antropogen kelib chiqadigan rekreatsion resurslarning kamayishi, rekreatsion bo'lmagan tabiatdan foydalanish turlarining ko'payishi, hududning rekreatsion tuzilishi va sifatining nomuvofiqligi tufayli rekreatsion muhit sifatining yomonlashishi natijasida yuzaga keladi. jamiyatning rekreatsion ehtiyojlari o'zgarishi bilan potentsial. Degradatsiya bosqichining o'ziga xos ko'rinishi - bu ko'ngilochar tadbirlarning turlicha kamayishi va hududning funktsiyalarining torayishi, masalan, shahar atrofi - uzoq dam olish joylaridan haftalik dam olish joylariga, har haftalik joylardan. kundalik dam olish joylariga. Bu bosqichdagi geografik tadqiqotlarning vazifasi - RP jarayonlarini ishlab chiqish va uni texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik optimallashtirishning muqobil variantlarini asoslash.
Rekreatsion resurslar - bu insonning jismoniy va ma'naviy kuchlari, uning mehnat qobiliyati va sog'lig'ining tiklanishi va rivojlanishiga hissa qo'shadigan tabiiy madaniy -tarixiy majmualar va ularning elementlari. imkoniyatlar to'g'ridan -to'g'ri va bilvosita kurort va turistik xizmatlarni iste'mol qilish va ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Rekreatsion tadbirlarda resurslardan foydalaniladi - aholining ehtiyojlarini qondirish va rekreatsion iqtisodiyotni tashkil etish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan tabiiy va texnogen jarayonlar va hodisalar. Rekreatsion resurslar - tabiiy potentsialning eng muhim qismi; ularning mintaqadagi zamonaviy tabiatni boshqarishni shakllantirishdagi o'rni, ayniqsa ekologik va geografik nuqtai nazardan, doimiy ravishda oshib bormoqda. Rekreatsion tabiatni boshqarish, aholining, birinchi navbatda, dam olish joylarida, balneologik resurslar asosida yaratilgan sanatoriy-kurort muassasalarida, sport va o'quv turizmini, alpinizmni rivojlantirishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Rekreatsion resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish hududiy rekreatsiya tizimi ko'rinishidagi mintaqadagi tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning umumiy strategiyasiga mos keladi. An'anaga ko'ra, tabiiy yoki madaniy landshaftlarning tarkibiy qismlari rekreatsion resurslar deb ataladi. Iqlim, suv, gidro-mineral, o'rmon, tog ', ijtimoiy-madaniy (tarixiy va madaniy yodgorliklar) va boshqa turdagi resurslar ajralib turadi. Rekreatsion tabiatni boshqarishda resurs landshaft go'zalligi va hududning landshaft xilma -xilligi, mamlakatning moddiy va ma'naviy madaniyati, tabiatning ekologik xavfsizligi, arxitekturaning o'ziga xosligi bo'lishi mumkin. Rekreatsion resursni baholashda uning inson salomatligi va farovonligiga foydali ta'siri hisobga olinadi. Masalan, iqlim sharoitini, harorat va shamol rejimlarini baholashda yog'ingarchilik rejimi hisobga olinadi; ultrabinafsha nurlanish manbalari organizmning himoya reaktsiyalarini ta'minlovchi katta ahamiyatga ega. Ob -havoning barcha elementlari qulaylik nuqtai nazaridan uning sifatini shakllantiradi. Rekreatsion resurslar orasida mineral suvlar, shifobaxsh loy, suv va o'rmonlar juda mashhur. Mineral suvlar bir necha guruhlarga bo'linadi: ta'siri mineral tarkibi va mineralizatsiyasi bilan aniqlanadigan mineral suvlar; karbonli; vodorod sulfidi va boshqalar Terapevtik loy - hijob, sapropel va boshqalar, shuningdek mineral suvlar shifobaxsh ta'sir ko'rsatadi. Rossiyada 49 ta shifobaxsh loydan foydalaniladi. Ular orasida eng kattasi - Krasnoyarsk o'lkasidagi Shira ko'li, Kurgan viloyatidagi Medvejye ko'li va Primorskiy o'lkasidagi Uglovoy ko'rfazi. Dengiz, daryo, ko'l va suv omborlarida suv bo'yida dam olish juda jozibali. Har bir suv omborining rekreatsion foydalanishning o'ziga xos muammolari bor. Biroq, suvning ifloslanishiga va uning sifatining yomonlashuviga va shu bilan manba salohiyatining pasayishiga olib keladigan umumiy xususiyatlar mavjud. Ifloslanish sanoat va maishiy chiqindi suvlar, qishloq xo'jaligi va maishiy chiqindilar, dam oluvchilar faoliyati tufayli yuzaga kelishi mumkin. Rekreatsion tabiatni boshqarish har xil turdagi dam olish vaqtlariga bo'linadi-qisqa muddatli va uzoq muddatli, yoz va qish; tashkilotchilik darajasi bo'yicha - uyushgan va uyushmagan; resurslardan foydalanish turlari bo'yicha - rekreatsion suvdan foydalanish, o'rmondan foydalanish. Qoida tariqasida rekreatsion tabiatni boshqarish bitta emas, balki bir necha turdagi resurslarga qaratiladi. Bu bir vaqtning o'zida iqlim, suv, o'rmon resurslari bo'lishi mumkin. Shuning uchun, resurslar kompleksidan foydalanadigan tabiatdan foydalanish turlari ajratiladi: sanatoriy-kurort davolash (iqlim, balneo-, loy terapiyasi); sog'lomlashtirish tabiatni boshqarish - suzish va plyaj, piyoda; sport - sport turizmi, alpinizm, baliqchilik, ovchilik; ta'lim turizmi - tarixiy joylarga, boshqa mamlakatlarga sayohat; bog'dorchilik va yozgi kottejlar. O'rmonlardan rekreatsion foydalanish nuqtai nazaridan o'rmon qoplami, turlarning tarkibi va qirg'oq chizig'ining mavjudligi muhim ahamiyatga ega. Dam olish uchun eng mos bo'lganlar - Markaziy Rossiya mintaqalarining o'rmonlari. Bu erdagi o'rmon qoplami 30-35%ga etadi, o'rmonlar botqoqlik bilan aralashgan, odatda oson o'tadigan, botqoqligi past. Turli xil kompozitsiyadagi o'rmonlar rang va tovushlarning xilma -xilligiga ega bo'lib, ularning xilma -xilligi bilan ajralib turadi, bu ularning estetik, hissiy va terapevtik va psixologik ta'sirini ayniqsa foydali qiladi. O'tloqli o'tloqlar, daryo bo'ylari va turli xil relyefli butalar o'sgan o'rmon daryolari va ko'llarining qirg'oqlari, O'rta Rossiyada tabiatni dam olish uchun eng yaxshi sharoitdir. Har xil tarkibdagi o'rmonlarning hissiy ta'sirining xilma -xilligi quyidagi so'zlarda aks etadi: qoraqarag'ali o'rmonda bo'g'ilib, qayin o'rmonida turmush qurish, qarag'ay o'rmonida ishlash. Rekreatsion resurslarning aksariyati deyarli tugamaydi; Ular dinamik: dam olish turlari paydo bo'ladi - suv slalomlari, motorli mitinglar, sport turizmi, sayyoramizning yangi hududlarini o'rganishga imkon beradi. Zamonaviy, juda dinamik hayotda, qisqa vaqt ichida dam olish uchun joy ajratish katta ahamiyatga ega. kun, dam olish kunlari; shaharlarda, bog'larda, bog'larda, ko'llarda va ko'kalamzor maydonlarda shu maqsadga xizmat qiladi. Bog'dorchilik san'ati va me'morchiligi chuqur tarixiy ildizlarga ega. Qadim zamonlarda Xitoy, Yaponiya, Koreya imperatorlari sun'iy panjara, daryo va yo'llar, manzarali daraxtlar va butalar bilan bog'lar yaratgan. Bobilning osilgan bog'lari alohida qiziqish uyg'otadi, ularning g'oyasi keyinchalik Italiyada, Forsda, Rossiyada ishlatilgan va hozir G'arbiy Evropada tomlarni ko'kalamzorlashtirish uchun ishlatilgan.Turistik va rekreatsion resurslar dam olish, sayyohlik, sport va ta'lim maqsadlarida ishlatiladi va shartli ravishda ikki guruhga bo'linadi: tabiiy va infratuzilmaviy. Turistik biznesning jadal rivojlanishi ikkala guruhni ham talab qiladi. Tabiiy resurslarning yuqori jozibali xususiyatlariga ega bo'lgan holda ham (aloqa, aloqa, madaniy yodgorliklar, san'at va boshqalar) turistik biznes xaridorlarning keng doirasi uchun imkonsizdir. Shu bilan birga, ijtimoiy va insoniy rolga qaramay, turizm atrof -muhitni o'zgartirmoqda. Sayyohlik sanoatining atrof -muhitga ta'siridan zararni kamaytirish davlat va xalqaro darajada tartibga solinadi: ekologik ta'lim, tabiiy resurslarga turistik va rekreatsion yukni cheklash, soliqni tartibga solish. Tabiiy resurslar kabi rekreatsion resurslarning qiymati, umuman olganda, mamlakat milliy boyligining qiymati kabi aniqlanishi kerak va bu hududning rekreatsion qiymatiga tuzatish kiritish kerak. Rekreatsiya mahsulotlarining iqtisodiy parametrlari va rekreatsion resurslarga iqtisodiy baho berish manbaning turi, uning sifati, talab hududidan uzoqligi, foydalanish texnologiyasi va atrof -muhit holati bilan chambarchas bog'liq. Binobarin, rekreatsion resurslarning iqtisodiy bahosi, ularning sifat xususiyatlarini hisobga olgan holda, rekreatsion tadbirlarning iqtisodiy natijalarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar tizimi bo'lishi kerak. Turizmning zamonaviy jamiyat hayotidagi ko'p qirrali o'rni (ayniqsa, sohaning iqtisodiy samaradorligi ortib borayotgani) ularni rekreatsion resurslarni ilmiy o'rganishning asosiy vazifalari qatoriga har tomonlama (shu jumladan iqtisodiy) baholash metodologiyasini ishlab chiqishga majbur qildi. Iqtisodiy baholashning maqsadi - dam olish manbasi yo'q qilinganida yoki bu resurs boshqa xo'jalik faoliyati uchun mo'ljallangan hududda ishlatilmaganda, iqtisodiyot va umuman jamiyat nimani yo'qotishini ob'ektiv aks ettirish zarurati.Bu savolga javob berish juda qiyin: birinchidan, chunki bu manba noyob bo'lishi mumkin va uning sifati va qiymatini qoplab bo'lmaydi; ikkinchidan, bir qator holatlarda jamiyat va * shaxs manfaatlari bir -biriga to'g'ri kelmaydi, bu esa milliy boylikning bir qismi sifatida resursni qaytarib bo'lmaydigan yo'qotilishiga olib kelishi mumkin.Shu nuqtai nazardan, umuman olganda, jamiyat har doim tanlovga duch keladi: u yoki bu hududni rekreatsion manbalarga to'lishidan qat'i nazar, undan qanday samarali foydalanish; hududdan iqtisodiy foydalanishning qaysi shakli afzal ko'rilishi kerak; qaysi hududlar bir xil hududdan foydalanganda bir -birini yaxshiroq to'ldiradi; Rekreatsion resurslardan foydalanish nuqtai nazaridan qanday sanoat kombinatsiyasini qabul qilib bo'lmaydi, chunki bu iqtisodiy samarani sezilarli darajada pasayishiga olib keladi? Rekreatsion tadbirlarning iqtisodiy samarasi, bir tomondan, davolanish, dam olish va sayyohlik muassasalari faoliyatining samaradorligida, ikkinchi tomondan, umuman mamlakat milliy iqtisodiyotining rivojlanishida namoyon bo'ladi. Shu munosabat bilan, amalda, maqsadga qarab, baholashning ikkita asosiy turi qo'llaniladi: tarmoq (dam olish sanoati nuqtai nazaridan) va milliy iqtisodiy (butun jamiyat nuqtai nazaridan). Tarmoqli baholash tarmoq xarajatlari va daromadlarini taqqoslashga, milliy iqtisodiy baho esa ijtimoiy xarajatlar va rekreatsion resurslardan foydalanishdan jamiyatning foydasiga asoslangan.
Hozirgi vaqtda rekreatsion resurslarning iqtisodiy bahosini hisoblashning o'nlab xilma -xil usullari taklif qilingan. Ulardan biri, xususan, amerikalik mutaxassislar tomonidan taklif qilingan: u dam oluvchining sarflagan xarajatlari miqdoriga asoslangan. Boshqalar faqat dam oladigan sayohatchilarning dam olish joylariga borib -kelishlari uchun yo'l xarajatlarini hisobga oladilar, chunki ular xarajatlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Bu yondashuv AQShda M. Klaus tomonidan aniqlangan modelga asoslanadi, bu masofa, transport xarajatlari va sayyohlik markaziga tashriflar soni o'rtasidagi yaqin aloqani tasdiqlaydi (masalan, transport xarajatlarining 1 dollarga oshishi, ming tomoshabinga to'g'ri keladigan sayyohlik markaziga tashriflar soni 500 dan 400 gacha, o'rta masofadan 1200 dan 800 gacha va uzoq mintaqadan 100 tashrifdan 0gacha). Ushbu naqshga asoslanib, ma'lum bir sayyohlik markazining rekreatsion resurslari tannarxi sayyohlik sayohati uchun va uning umumiy xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida qabul qilinishi mumkin. yil.So'nggi paytlarda ilm -fanning turli sohalari mutaxassislarining ko'pchiligi: iqtisodchilar, ekologlar, shifokorlar, geograflar diqqatini dam olishni rivojlantirishga qaratdi. Ko'ngilochar tadbirlar insonning sog'lig'ini, jismoniy va eng muhimi, ruhiy kuchini tiklashga qaratilgan.Asosiy muammo shundaki, tabiiy rekreatsion resurslarni iqtisodiy jihatdan baholash juda qiyin. Bugungi kunga kelib, ko'rib chiqilayotgan resurslarni baholash usuli asosida baholashga yondashuvlar asosan ishlab chiqilgan. Biroq, baholashning baholash usullari so'zsiz tan olinmaydi, chunki ular sub'ektivlikdan mahrum emas va iqtisodiy tahlil qilish mumkin bo'lgan hisoblangan ko'rsatkichlarni bermaydi. Shu bilan birga, tabiiy resurslarning ko'pgina xususiyatlarini faqat nisbiy qiymatlar bilan o'lchash mumkin, masalan, landshaftning kognitiv qiymati. Shuning uchun, agar miqdoriy usullardan foydalanish hali mumkin bo'lmasa yoki ular hali ishlab chiqilmagan bo'lsa, balli usullardan foydalanish baholashning yagona mumkin bo'lgan usuli hisoblanadi.
Tabiiy rekreatsion resurslarning iqtisodiy bahosini aniqlash uchun asos kadastr bo'lishi kerak. Kadastr yaratish sohasidagi mahalliy va xorijiy tajribani tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, kadastrni baholash tizimi ko'plab tabiiy resurslarni boshqarishning asosini tashkil etadi, ya'ni: er, suv, o'rmon, mineral. Kadastr lotincha "capitastum" so'zidan kelib chiqqan - rasmiy organ yoki muassasa tomonidan tuzilgan ro'yxatga olish, ro'yxat, hujjat - bu ma'lumotlarning tizimli yig'ilishi, shu jumladan ularning iqtisodiy (ekologik, ijtimoiy iqtisodiy) baholash; kartografik va statistik materiallarni qo'llashda ularning dinamikasi va ularning bilim darajasi to'g'risidagi ma'lumotlar; ob'ektlar yoki hodisalarni ishlatish bo'yicha tavsiyalar, ularni himoya qilish bo'yicha chora -tadbirlar bo'yicha takliflar, qo'shimcha tadqiqotlar zarurligini ko'rsatuvchi belgilar va boshqalar. Tabiiy resurslarni hisobga olish va baholashning kadastr tizimi katta hajmdagi ma'lumotlarning to'planishi va ulardan operativ foydalanishni samarali ta'minlaydi. Umuman olganda, kadastr nafaqat resursning tabiiy holati to'g'risidagi ma'lumotlarni aks ettirishi, balki undan foydalanishning taxminiy xususiyatlarini ham o'z ichiga olishi kerak. Tabiatni boshqarishning dolzarb muammolari shundan iboratki, kadastr faqat ro'yxatga olish vazifasini bajara olmaydi. Bozor sharoitida inventarizatsiyaning tarkibi va tarkibi resurslardan foydalanishning iqtisodiy va ekologik samaradorligi talablariga javob berishi kerak. Eng katta qiyinchiliklar kadastr ko'rsatkichlarining tarkibini aniqlash, texnik -iqtisodiy parametrlarni tanlash va hisoblash, baholash mezonini aniqlash bilan bog'liq. Sifatli va miqdoriy ko'rsatkichlar tabiiy resurslarni guruhlash va tasniflash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, taxmin qilingan ma'lumotlar taqqoslanadigan bo'lishi va tabiiy va iqtisodiy rayonlashtirish imkoniyatini ta'minlashi kerak. Shunday qilib, inventarizatsiyaning uslubiy asosini buxgalteriya hisobi va ishlab chiqarish va iqtisodiy tarkibning taxminiy ko'rsatkichlari birlashtiradi. Bu holda asosiy vazifa - tabiiy resurslarning muhofazasini ta'minlash va undan foydalanish samaradorligini oshirish.Muayyan kadastrni tuzish metodologiyasini ishlab chiqishda uni yangilash va to'ldirishning chastotasini yoki uzluksizligini yodda tutish kerak. Bu talab suv resurslari kadastri misolida yaqqol ko'rinib turibdi: er osti suvlari haqidagi ma'lumotlarning kengayishi doimiy ravishda ro'y beradi va shuning uchun mavjud ma'lumotlarni doimiy ravishda yangilab turish zarur. Bu, shuningdek, zaxiralari va konlar soni razvedka paytida doimiy ravishda o'zgarib turadigan foydali qazilmalarga ham tegishli.Kadastr ro'yxatga olishining o'zi ma'lumotlarga buyurtma berish va ularni tizimlashtirish talablarini o'z ichiga olgan bo'lsa-da, lekin materialning maqsadli tasnifi uslubiy nuqtai nazardan boshqalardan ajratilgan mustaqil vazifadir. Tovar -moddiy zaxiralarni yaratish amaliyotida ularni tasniflash asosi masalasi hali to'liq hal qilinmagan. Masalan, qurilish foydali qazilmalari inventarizatsiyasini ishlab chiqishda, tasniflash strukturasining ahamiyatini tan olish uning tasniflagich inventarizatsiyasi sifatida tuzilishiga olib keldi. Tasniflash vazifasi - bu ob'ektlar, hodisalar, xususiyatlarni sinflarga taqsimlanishining mantiqiy operatsiyasi, ularga xos bo'lgan atributlar to'plamiga muvofiq. Boshqacha aytganda, bu tizimga ma'lumotlarni kiritish shakllaridan biridir. Umumiy uslubiy ma'noda, bu har bir tasniflangan ob'ektning ma'lum bir sinfga tegishli ekanligini aniqlash uchun zarur va etarli shartlarni aniqlashdan iborat. Kadastr resursning holati to'g'risida geografik yoki geologik, texnologik va texnik -iqtisodiy ma'lumotlarni tahlil qilish, tizimlashtirish va umumlashtirish natijasi va natijasi sifatida qaralishi kerak, natijada kadastr smetalari olinadi. Kadastr ma'lumot bazasining to'liqligi barcha konlar va tabiiy resurslarning namoyon bo'lishi bilan ta'minlanadi. Shu bilan birga, iqtisodiy baholash (ko'rsatkichlar ro'yxati, ularni tuzish tartibi, baholash mezoni) uslubiy va amaliy jihatdan ishning eng qiyin bosqichi bo'lib chiqadi. Xususan, bu iqtisodiy rekreatsiya masalalari juda kam rivojlangan tabiiy rekreatsion resurslarga taalluqlidir. Iqtisodiy baho faqat milliy iqtisodiy ta'sirini o'lchash mumkin bo'lgan dam olish manbalari uchun mumkin: mineral suvlar, shifobaxsh loy, ozokerit, o'rmonlar, er usti suvlari, tabiiy milliy bog'lar uchun. Tabiiy dorivor resurslardan foydalanishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligining asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat: bir rekantentni yaxshilashning iqtisodiy samarasi; 1m3 har xil turdagi dorivor resurslardan kurortda foydalanish samarasi (uning asosida butun konni o'zlashtirishning umumiy ta'siri aniqlanadi); bir nafar dam oluvchi tuzalgandan keyin bir yil ichida vaqtinchalik nogironlikni umumiy kamaytirish; sanatoriylarda sog‘lomlashtirilgandan keyin yil davomida ish vaqtining yo‘qotilishini kamaytirish orqali shartli ravishda ozod qilingan ishchilar soni; dam olish uchun vaqtinchalik nogironlik varaqalarini to'lash uchun pulni tejash, kurortdan keyin bir yil ichida.Tabiiy resurslarni baholashning mavjud usullari, masalan, ijara haqini baholash usuli (differentsial ijara asosida), ishlab chiqarish xarajatlari bo'yicha baholash va boshqalar, tabiiy rekreatsion resurslar uchun amalda qo'llanilmaydi, chunki ular resurslarni sanoat va ishlab chiqarish nuqtai nazaridan baholaydilar. qishloq xo'jaligida foydalanish - yakuniy mahsulotlarga ko'ra. Tabiiy rekreatsiya resurslari kadastridan foydalangan holda ko'rib chiqilayotgan resurslarni iqtisodiy baholash muammosi ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi, bu esa buxgalteriya hisobi va geografik, ekologik va iqtisodiy xarakterli ko'rsatkichlar asosida oqilona muammolarni hal qilishga imkon beradi. tabiatdan foydalanish aholining rekreatsion ehtiyojlarini qondirish bilan birgalikda. Zamonaviy sharoitda tabiiy resurslardan foydalanishning mukammal iqtisodiy mexanizmini yaratish bo'yicha faol ishlar olib borilmoqda, rag'batlantiruvchi mexanizmni shakllantirishning asosiy usullari aniqlangan, ularning eng muhim elementlari iqtisodiy baholash, narx, foydalanish uchun to'lov. tabiiy resurslardan.
Tabiiy rekreatsion resurslarga iqtisodiy baho berish - iqtisodiyotning murakkab va rivojlanmagan muammolaridan biri. Uzoq vaqt davomida tabiiy resurslar iqtisodiy baholash tizimi doirasidan tashqarida edi. Buning sababi, erkin tabiiy resurslar tushunchasi keng tarqalgan edi.Tabiiy resurslarga iqtisodiy baho berishning nazariy asoslarini K. Marks Kapitalda bergan. Uning yer ijarasi haqidagi nazariyasi barcha tabiiy resurslar, shu jumladan rekreatsion boyliklar uchun ham amal qiladi. Tabiiy resurslarga iqtisodiy baho berishning mohiyati ulardan foydalanish qiymatining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi, bir tomondan, foydalilik, ikkinchi tomondan, qiymatni olib yuruvchi va boylikning moddiy elementi sifatida talqin qilinadi. Ob'ektning foydaliligi imtiyozlar bilan belgilanadi, buning natijasida tanlov noaniqligi yo'q qilinadi. Shu bilan birga, bir xil er uchastkasining turli sohalarni rivojlantirish uchun foydaliligi bir xil emas. Rekreatsion resurslar foydalanish qiymatiga aylanishi uchun, ushbu resurslarni hordiq chiqarish jarayoniga jalb qilish orqali olinadigan mahsulot va xizmatlarga ijtimoiy ehtiyoj zarur.Shu bilan birga, rekreatsion resurslar ijtimoiy foydalanish qiymatiga ega bo'lmasligi mumkin, agar ularning iste'moli ish vaqti va pulini etarli darajada tejashni ta'minlamasa. Bu ko'chki xavfi yuqori bo'lgan hududlar rekreatsiya uchun mo'ljallangan bo'lsa, qimmat muhandislik-muhofaza inshootlari va ko'chkilarga qarshi qo'shimcha chora-tadbirlar talab qilinsa, qurilishga tayyorgarlik bunday xarajatlar bilan bog'liq bo'lmagan joylar mavjud bo'lganda sodir bo'ladi. Bunday holda, rekreatsion resurs mehnat xarajatlarini cheklab, qiymat tashuvchisi vazifasini bajaradi. Binobarin, individual resurslardan foydalanish qiymati ijtimoiy mehnat taqsimotining cheklovchisi bo'lib xizmat qilishi, ish vaqtining maqsadga muvofiq sarflanishini aniqlashi mumkin. Bu holda, tabiiy resurslarning ayirboshlash qiymati ijtimoiy mehnat taqsimoti orqali namoyon bo'ladi: masalan, qishloq xo'jaligida, qurilishda, sanoatda, rekreatsiyada foydalaniladigan individual resurslarning, aytaylik, erlarning foydalanish qiymatlari cheklovlar sifatida harakat qilganda. .Tabiiy resurslarning iqtisodiy bahosini taxmin qilinadigan tabiiy resursni boshqa joyga o'xshashi bilan almashtirish mumkin. Bunda ishlab chiqish xarajatlari va transport xarajatlari oshishi hisobga olinadi. Ammo qishloq xo'jaligi, sanoat va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish uchun boshqa sohalarda ularga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun ekvivalentlarini topish qiyin emas. Qrimning dam olish uchun tabiiy resurslarining o'ziga xosligi va uning hududining cheklanganligi Qrimning rekreatsion salohiyatidan foydalanish qiymatini juda yuqori qiladi, bu sotsiologik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Ko'rinib turibdiki, Qrim kurortining rekreatsion infratuzilmasining ishlashi Qrim Avtonom Respublikasi milliy iqtisodiyotiga yuqori iqtisodiy ta'sir ko'rsatishi va dam oluvchilar uchun kurort xizmatlari hajmini kengaytirishga yordam berishi kerak.Biroq, mavjud iqtisodiy tizim Qrimning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanishni rag'batlantirmaydi: noyob tabiiy resurslardan foydalanish va rekreatsion infratuzilmaning ishlashidan kelib chiqadigan ijara kurort shaharlari byudjetiga tushmaydi, balki tarmoqlar o'rtasida taqsimlanadi. sog'liqni saqlash muassasalari Qrimda joylashgan iqtisodiyot. Foydalanish uchun yer olgan kurort shaharlar deyarli daromadga ega emas va tabiiyki, ularni kurortlardan foydalanish, rivojlantirish, rekreatsion resurslarni tiklashdan manfaatdor emas. Shaharga mahalliy sanoatni rivojlantirish, daromad keltiradigan hududdan boshqa har qanday iqtisodiy foydalanish, dam olish joylaridan tashqari, ancha foydali.Shu bilan birga, Qrimning janubiy qirg'og'idagi ko'plab shahar va qishloqlar faqat kurortlardir (masalan, Alupka shahri), ya'ni. faqat dam olish manbalariga ega va ularni kurortlardan foydalanish uchun sovg'a qilib, hech bo'lmaganda o'z-o'zini tartibga solish bosqichida bu resurslarni saqlay olmaydi. Natijada, dam olish manbalari sog'aytiruvchi sifatlarini yo'qotmoqda, rekreatsion infratuzilma esa umidsiz ravishda zamonaviy talablardan orqada qolmoqda.
Rekreatsiyada, boshqa resurslarni talab qiladigan tarmoqlarda bo'lgani kabi, tabiiy resurslar ham asosiy "ishlab chiqarish vositasi"; hayotiylikni tiklash tabiiy resurslardan foydalanish asosida sodir bo'ladi. Binobarin, iqtisodiyotning boshqa sohalarida amalda bo'lgani kabi rekreatsion resurslar uchun ham to'lov belgilanishi kerak.Tabiiy resurslarni iqtisodiy baholash uchun renta va xarajatlar kontseptsiyasidan foydalanish mumkin: faqat o'sha resurslar ijtimoiy mehnat sarflanadigan ishlab chiqish va saqlash uchun qiymatga ega. Bu yondashuvga ko'ra, tabiiy resurslar qiymatining qiymati ularning foydalanish qiymatini saqlash va tiklash uchun ijtimoiy zarur bo'lgan mehnat sarfiga to'g'ri keladi, ya'ni. o'zlashtirish uchun katta mablag 'talab etiladigan yoki degradatsiyaga uchrab, qayta tiklash uchun katta xarajatlar talab etiladigan tabiiy resurs, shunga o'xshash yoki ishlab chiqish uchun qulayroq bo'lgan mana shu resursdan yuqori baholanadi. Bunday vaziyatda eng yaxshi yoki o'rtacha sifatli resurslarni ishlab chiqishda tejab qolgan mehnat xarajatlari hisobga olinmaydi.