O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ma’xsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi

Kurs ishining maqsadi va vazifalari Jinoyat qonuni faqat ozodlikdan mahrum qilishningmuddatini, jazoni o'tash joyini, mahkumlar toifasini, qaysi biri jazoni u yoki bu jazoni ijro etish muassasasida o'tashini va jazoni ijro etish joylariga yuborish shartlarini belgilab beradi, xolos.
Ozodlikdan mahrum qilish jazosini o'tash, mahkumlarni saqlash tartiblari Jinoyat-ijroiya kodeksi bilan belgilangan.
Jinoyat kodeksining 51-moddasi - «O'lim jazosi», deb atalib, unda biz awalgi kodekslardan farqli o'laroq, sanksiyasi o'lim jazosini nazarda tutuvchi jazolar sonini keskin kamaytirilganligini va awalgi 33 ta jinoyat (1959-yilgi Jinoyat kodeksida), 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan Jinoyat kodeksida quyidagi 13 ta jinoyatlar uchun o'lim jazosi belgilangan edi: otib o'ldirish tariqasidagi o'lim jazosi faqat javobgarlikni og'irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o'ldirish (97-moddaning ikkinchi qismi), nomusga tegish (118-moddaning to'rtinchi qismi), jinsiy ehtiyojni zo'rlik ishlatib g'ayritabiiy usulda qondirish (119-moddaning to'rtinchi qismi), agressiya (151-moddaning ikkinchi qismi), urushning qonun va udumlarini buzish (152-modda), genotsid (153-modda), terrorizm (155-moddaning uchinchi qismi), davlatga xoinlik qilish (157-moddaning birinchi qismi).
Kurs ishining tuzilishi va qisqacha mazmuni. Kurs ishi kirish asosiy qism oltita bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Kurs ishining mazmuni quydagilar haqida:
Urushni targ`ib qilish jinoyati tushunchasi va yuridik tahlili. Urushni qonun va udumlarini buzish jinoyat qonuni tushunchasi. Chet davlatlarining harbiy xizmatlariga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlar xizmatlariga kirish, yollanish jinoyati. Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan xolatlar Shaxsning ozodligi, sha'ni va kadr-kimmatiga karshi jinoyatlar. Terrorizm jinoyati tushunchasi va yuridik tahlili


6. Terrorizm jinoyati tushunchasi va yuridik tahlili
Terrorizm (lot. terror — qoʻrqinch, dahshat) — siyosiy raqiblarni, muxoliflarni yoʻqotish yoki qoʻrqitish, aholi oʻrtasida vahima va tartibsizliklar keltirib chiqarish maqsadidagi zoʻravonlik harakatlari (taʼqib qilish, buzish, garovga olish, qotillik, portlatish va boshqalar). Terrorizm yakka tartibdagi va guruhli terrorizm (mas., ekstremistik siyosiy toʻdalarning harakatlari kabi) toifalarga boʻlinadi. Siyosatshunoslikda davlat terrorizmi tushunchasi ham qoʻllanadi (diktatorlik va totalitar rejimlarning repressiyalari). Terrorizm oʻrta asrlardan boshlab barcha mintaqa va mamlakatlarda uchrab turgan. Lekin oʻtgan asrning oxirlaridan uning yangi koʻrinishlari vujudga keldi (chet el davlatlari va hukumatlari rahbarlarini, ularning diplomatik vakillarini oʻldirish yoki oʻgʻirlash, elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlarning binolarini portlatish, aeroportlar va vokzallarda portlashlar sodir etish, havo kemalarini olib qochish, odamlarni garovga olish va h.k.). Xalqaro terrorizm keng tarqalib, terrorizm oshkora siyosiy tus ola boshladi. Terrorchilar ayrim mamlakatlar hukumati va unga yaqin tuzilmalardan madad oladigan hollar yuzaga keldi. Ular tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi ortdi. Terrorchilar qoʻliga yadroviy, kimyoviy, biologik qurol tushib qolishi xavfi kuchaydi, elektron terrorchilik paydo boʻldi. Koʻp hollarda terrorizm diniy ekstremizm, narkobiznes, separatizm bilan bogʻliqli chatishib ketishi kuzatila boshlandi.
Terrorizmning obʼekti jamoatchilikning jamiyatda xavfsiz yashash shart-sharoitlarni taʼminlash boʼyicha jamoat xavfsizligi hisoblanadi.Terrorizm tufayli odamlarning hayoti yoki sogʼligʼiga, hokimiyat va boshqaruv organlarining normal faoliyatiga, jamoat tartibiga ziyon yetkazilishi mumkin. Obʼektiv tomondan OʼzR JK 155-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan jinoyat davlat organlari yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan qaror qabul qilinishiga taʼsir koʼrsatish maqsadida, xalqaro munosabatlarni, hududiy birlikni buzish, davlat xavfsizligiga tahdid solish, qurolli mojarolarni keltirib chiqarish, aholini qoʼrqitish, jamiyatdagi siyosiy vaziyatni beqarorlashtirish maqsadida sodir etilgan harakatlarda namoyon boʼladi.
Terrorizm:
1) portlash yoki oʼt qoʼyish;
2) oʼldirish yoki zoʼrlik ishlatish;
3) mol-mulkni bosib olish yohud qoʼlda tutib turish yoki shaxsni garov sifatida ushlab turish;
4) xalqaro himoya ostida boʼlgan chet el davlatlar vakolatxonalari yoki xalqaro tashkilotlarning xizmat, uy-joy binolariga xujum qilish kabi harakatlarni sodir etishdan iborat boʼlishi mumkin.
Subʼektiv tomondan terrorizm faqat toʼgʼri qasddan sodir etilishi mumkin. Subʼektiv tomon uchun jinoyatning maqsadi zaruriy belgi boʼlib hisoblanadi. Terrorizmni sodir etishdan maqsad xalqaro munosabatlarni chigallashtirish, urush chiqarish uchun igʼvo qilish yoki Oʼzbekiston Respublikasidagi vaziyatni beqarorlashtirishdir.
16 yoshga toʼlgan, Respublika fuqarosi, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi boʼlmagan shaxs ham terrorizm jinoyatining subʼekti boʼlishi mumkin. Jinoyatni kvalifikatsiya qilishda jinoyatning motiv va maqsadi turli xil ahamiyatga ega. Masalan, talon-taroj qilishning motivi g‘araz; qo‘shmachilikniki esa, tamagirlik yoki boshqa istaklar (Jinoyat kodeksining 131-moddasi), odamlardan foydalanish uchun ularni yollashning muhim belgisi – shahvoniy yoki boshqa maqsadlarda foydalanish (135-modda); urushni targ‘ib qilishda – agressiyani keltirib chiqarish; terrorizmda, xalqaro munosabatlarni murakkablashtirish yoki O‘zbekiston Respublikasida vaziyatni yomonlashtirish jinoyatning maqsadi hisoblanadi.
Ulardan birinchisi — xalqaro huquq normalarining milliy huquq normalaridan ustunligi, ya'ni qonuniylik prinsipiga ko'ra, O'zbe-kiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari xalqaro huquq normalariga zid bo'lmasligi kerak. Bunday xalqaro huquqiy normalar 1948-yilgi Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi, 1986— 1989-yillardagi Vena kelishuvlari, Narkomaniya va terrorizmga qarshi kurash bo'yicha Konvensiya hamda boshqa xalqaro jinoyatlar va xalqaro xususiyatdagi jinoyatlar uchun javobgarlikni belgilovchi xalqaro shartnomalarda ifodalanadi. Shuni aytib o'tish joizki, xalqaro huquq normalari inson huquqlari bilan bog'liq bo'lib, unda sanksiyalar mavjud bo'lma-ganligi tufayli Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismiga «Tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar», deb nomlangan VIII bob kiritilganligi milliy huquq normalarining xalqaro huquq normalariga mos kelishini bildiradi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 16-moddasiga ko'ra, birorta ham qonun va boshqa normative huquqiy hujjat Konstitutsiya normalariga va qoidalariga zid kelishi mumkin emas. Jinoyat kodeksining Konstitutsiyaga mos kelishi, shuningdek, Jinoyat kodeksi va Konstitutsiya normalari o'rtasida kolliziya (qarama-qarshilik) kelib chiqqanda, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi normalarining ustunligi tan olinadi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-moddasida «Inson hayotiga suiqasd qilish eng og'ir jinoyatdir», deb ta'kidlab o'tilgan. Konstitutsiyaning aynan shu moddasidan kelib chiqib, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismiga «Hayotga qarshi jinoyatlar» bobi kiritilgan.
Uchinchi talab: «qonunda ko'rsatilmagan jinoyat ham, jazo ham mavjud emas». Bu qadimiy huquqiy qoida quyidagi lotincha jumlalar orqali ifodalanadi: «Nullum crimen, nulla poena sinelege». Ushbu qoida qonuniylik prinsipining asosiy qoidasi bo'lib, unga ko'ra, shaxs qonunda ko'rsatilgan jinoyati uchun qonunda ko'rsatilgan jazo doirasidagina javobgarlikka tortiladi, ya'ni shaxsning sodir etgan qilmishning jinoiyligi va ushbu jinoyat uchun jazoning mavjudligi jinoyat qonunida aniq ko'rsatilgan bo'lishi kerak.
Qonuniylik prinsipining to'rtinchi talabi — jinoyat uchun javobgarlik haqidagi normalarning jinoyat qonunida kodefikat-siyalanishi kerakligida ifodalanadi, ya'ni javobgarlikni belgilovchi alohida qonunlar, masalan, harbiylarning jinoiy javobgarligi, voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligi to'g'risidagi qonunlar amal qilishi mumkin emas. Barcha jinoyat huquqiy normalar yagona Jinoyat kodeksida mujassamlanishi kerak. Jinoyat huquqi qonuniylik prinsipining beshinchi talabi bo 'yicha: jinoyat qonunining analogiya bo'yicha qo'llanilishi taqiqlanadi, ya'ni «jinoyat-huquqiy javobgarlikni belgilovchi normalar Jinoyat kodeksida to'g'ridan to'g'ri ko'rsatilmagan bo'lsa, shunga o'xshash normalar qo'llaniladi», qoidasi jinoyat huquqida amal qilmaydi. Qonuniylik prinsipining oltinchi talabi kriminalizatsiya bilan bog'liq bo'lib, qonun chiqaruvchi tomonidan shaxsning jinoyat, deb hisoblanadigan xulq-atvori uning qilmishiga nisbatan, ya'ni shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazuvchi harakat yoki harakatsizlikka nisbatan olinadi. Ma'lum bir jinoyatni sodir qilish xayoli, o'yi jinoyat, deb hisoblanmaydi va ular uchun jazo mavjud emas («Cogitationis poenam nemo patitur»). Jinoyat huquqi nazariyasidagi ilmiy bahslarga ko'ra, javob-garlikning muqarrarligi prinsipini qonuniylik prinsipi tarkibiga kiritish ham mumkin. javobgarlik o'n to'rt yoshdan belgilangan, deb hisoblashadi. Bunday deb hisoblash to'g'ri emas. Agar qonun chiqaruvchi organ og'ir va o'ta og'ir jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik yoshini o'n to'rt yoshga to'lganlik hisobidan olinganda edi, o'ta og'ir jinoyat hisoblangan terrorizmga, davlatga xoinlik qilish, josuslik, jinoiy uyushma tuzish va hokazo jinoyatlar uchun o'n to'rt yoshdan javobgarlikni belgilagan bo'lar edi. Vaholanki, qonunda 14 yoshga to'lganlar subyekti bo'la oladigan jinoyatlar ro'yxatida ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan jinoyatlar ham (masalan, 169-moddaning 1-qismi), uncha og'ir bo'lmagan jinoyatlar (masalan, 104-moddaning 1-qismi) ham bor. O`zR JK 155-modda 1-qismida nazarda tutilgan qilmish ushbu qonunning dispozitsiyasida nazarda tutilgan harakatlardan birortasi sodir etilgan paytdan boshlab tamom bo`lgan hisoblanadi. Terroristik tashkilotlarning mavjud bo`lishini, ishlab turishini moliyalashtirilishini ta`minlash bu shaxs (shaxslar)ning terroristik tashkilotlar uchun shaxsiy tarkibni (jangarilarni) yollash, tanlash, ularni qurollantirish, ya`ni sovuq va o`qotar qurollar, qurol-yarog`, portlovchi moslamalar, harbiy va maxsus texnika bilan ta`minlash, jangarilarni o`qitishini tashkilotlashtirish, terroristik tashkilot (terrorist-kuporuvchi gurux) xarakatlarini rejalashtirish, terroristik tashkilotningmaishiy va boshka extiyojlarini moliyaviy kondirish shu jumladan milliy va chet el valutasida, xokazo. Terroristik aktlarni rejalashtirishi va sodir etish asosan, rejalashtirish boskichi (terroristik aktni sodir etish rejasini tazishi), xujum kilish uchun potensial obyektni tanlash, ishtirokchilar orasida vazifalarni bulish (mutaxassislarni tanlash, shu jumladan portluvchi texnikalarni, ekspertlarni, shaxidlarni tayerlash), hamda dastlabki tayyorgarlik tadbirlarini utkazish boskichi (belgilangan xududini kuzdan kechirish, chekinish yullarini uylab chikish va boshka), bavosita terroristik aktni sodir etish boskichi, ya`ni u yeki bu shaklda (portlatish, o`t qo`yish, hujum qilish, garovga olish) tuzilgan rejani amalda sodir tishdan iborat. Terrorchilik tashkilotlariga yohud terrorchilik faoliyatiga ko`maklashayotgan yoki bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag` vositalar va resurslar berish yoki yig`ishga, boshqa xizmatlar ko`rsatishga qaratilgan faoliyat istalgan shakldagi terroristik tashkilotlarni moliyalashtirish, moddiy ta`minlashga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish, shu jumladan, terroristik tashkilotlar manfaatlarini ko`zlab, yoki ularning xabardorligi asnosida yashirin yeki ochiq tarzda harakat qiladigan turli xil yordam fondlari, yoki ijtimoiy tashkilot va birlashmalarini tuzish, go`yoki xayr-ehson yordam sifatida pul yig`ish, bundan tashqari qonuniy tarzda moliyaviy tashkilotlar, banklar tuzib, ularni mamlakat hududida hamda off-shor (nazoratsiz) zonalarda joylashtirib, ulardan terroristik tashkilotlarni moliyalashtirish maqsadida kredit olish, foizsiz imtiyozli qarzlar olish yo`li bilan amalga oshirish tushuniladi. Bundan tashqari, terroristik tashkilotlarning moliyaviy manbasi sifatida noqonuniy ravishda faoliyat ko`rsatayotgan zavod va fabrikalarni aytish mumkin. Chunki ularning faoliyatidan tushgan daromad terroristik tashkilotlarning ishlab turishini ta`minlaydi. Lotoreya, kazinolarda pul-buyum yutuqlarini tashkillashtirish va o`tkazish orqali mablag` to`plash harakatlari ham qayd etilgan. Subyektiv tomondan terrorizm faqat to`g`ri qasddan sodir etilishi mumkin. Subyektiv tomon uchun jinoyatning maqsadi zaruriy belgi bo`lib hisoblanadi. Terrorizmni sodir etishdan maqsad xalqaro munosabatlarni chigallashtirish, urush chiqarish uchun ig`vo qilish yoki O`zbekiston Respublikasidagi vaziyatni beqarorlashtirishdir. 16 yoshga to`lgan, Respublika fuqarosi, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo`lmagan shaxs ham terrorizm jinoyatining subyekti bo`lishi mumkin. O`zR JK 155-modda 2-qismida javobgarlik belgilangan qilmishning obyektiv tomoni davlat yo jamoat arbobi yoki davlat organi vakiliga ularning davlat yoki ijtimoiy faoliyatlari bilan bog`liq bo`lgan jamiyatdagi barqaror vaziyatni ishdan chiqarish yoki davlat organlari tomonidan qaror qabul qilinishiga ta`sir ko`rsatish yoxud ularning siyosiy yoki boshqa ijtimoiy faoliyatiga qarshilik ko`rsatish maqsadida: 1) ularning hayotiga suiqasd qilishda; 2) ularga tan jarohati yetkazishda ifodalanadi.
Terrorizmni sodir etish natijasida badanga shikast yetkazish deganda, davlat yoki jamoat arbobi yoxud hokimiyat vakilining davlat yoki jamoatchilik faoliyatini olib borishi munosabati bilan uning badaniga har qanday og`irlikdagi (yengil, o`rtacha og`ir yoki og`ir) shikast yetkazish tushuniladi. Tan jarohati davlat yoki jamoat arbobiga yoxud hokimiyat vakiliga aynan uning davlat yoki jamoat faoliyati munosabati bilan bog`liq holda yetkazilgan bo`lishi kerak. Agar ko`rsatib o`tilgan shaxslarning sog`lig`iga zarar ularning faoliyati munosabati bilan emas, balki boshqa holatlarda yetkazilgan bo`lsa, unda mazkur jinoyat tarkibi bo`lmaydi va aybdorning harakatlarini shaxsga qarshi jinoyat, deb kvalifikatsiya qilinadi.
Agar davlat yoki jamoat arbobi yoxud hokimiyat vakilining hayotiga suiqasd qilingan yoxud uning sog`lig`iga shikast yetkazilgan bo`lsa, O`zR JK 155-modda 2-qismida nazarda tutilgan jinoyat tamom bo`lgan deb hisoblanadi. O`zR JK 155-moddasi 2-qismida javobgarlik belgilangan qilmishning subyektiv tomoni uchun maqsad vaziyatni beqarorlashtirish yoki davlat organlari tomonidan qarorlar qabul qilinishiga ta`sir ko`rsatish yoxud siyosiy yoki boshqa jamoatchilik faoliyatiga to`sqinlik qilish shartining mavjudligi zaruriy belgidir.
Agar tahlil qilinayotgan moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar:
1) odam o`lishiga;
2) boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lsa, aybdorning qilmishi JK 155-moddasi 3-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi.
Terrorizm jinoyatining sodir etilishi chog`ida odam o`ldirilsa, aybdorning qilmishi, O`zR JK 97-moddasi (qasddan odam o`ldirish) bilan qo`shimcha ravishda kvalifikatsiya qilinmaydi, balki odam o`ldirish jinoyatini ham ko`rib chiqilayotgan modda qamrab oladi.
Terrorizmni tayyorlashda ishtirok etgan shaxs:
agar u hokimiyat organlariga o`z vaqtida habar berish va boshqa usul bilan og`ir oqibatlar yuzaga kelishining hamda terrorchilar maqsadlari amalga oshirilishining oldini olishga faol ko`maklashgan bo`lsa;
harakatlarida jinoyatning boshqa tarkibi bo`lmagan hollarda jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi (JK 155-moddasi 4-qism):
Terrorizm natijasida boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishi deganda, ko`plab odamlarga og`ir tan jarohati yetkazilishi, binolar va inshootlarning vayron qilinishi yoki yo`q qilib tashlanishi, davlatlar o`rtasidagi munosabatlarning chigallashtirilishi yoki to`xtatilishi, muhim siyosiy va iqtisodiy ahamiyatga ega muzokaralarning uzilib qolishi, vaziyatning beqarorlashuvini, aholi punktlaridagi hayotiy muhim obyektlarning yo`q qilinishi va shu kabilarni tushunish lozim.
Xalqaro terrorizmga qarshi kurash
Xalqaro terrorizm nafaqat tashqi, balki ichki xavfsizlikka ham daxldor masaladir. Chunki terrorchilik tashkilotlari jangari usullar bilan hokimiyat
uchun kurashuvchi guruhlarni shakllantirish, ularni har tomonlama
rag'batlantirish va qo'lIab-quvvatlashga intiladi. Markaziy Osiyo davlatlari
uchun xalqaro terrorizmning xavfi - 1990-yilda Namangan va Andijonda,
1990-1996-yillarda Tojikistondagi fuqarolik urushi va mojarolar
davomida, 1999-yil 16-fevralda Toshkent shahrida, 1999--2001-yillarda Qirg'izistonning Botken, O'zbekistonning Surhandaryo va Toshkent
viloyatlarida, 2004-yilning mart-aprel oylarida Toshkent shahri va
Buhoro viloyatlarida, 2004-yilning 11-13-may kunlari Andijon viloyatida
amalga oshirilgan terrorchilik harakatlari misoJida o'zini Itamoyon etdi.
Mustaqillikka erishgan O'zbekiston Respublikasi xalqaro terrorizmning
umumbashariy miqyosda xavfli ekanligini, jahon hamjumiyati bilan
birgalikda unga qarshi kurashish lozimligini jahonning nufuzli
minbarlarida e' Ion qildi. Jumladan, 0'zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimov 1993-yil 28-sentabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti
(BMT) Bosh assambleyasining 48-sessiyasida qilgan ma'ruzasida jahon
hamjamiyatining Afg'oniston muammosini izchil o'rganish va yechishga
chaqirdi. Keyinchalik 1998-yilda Prezidentimiz tashabbusi bilan tashkil
topgan «6+2» guruhining BMT rahbarligi ostida 1998-1999-yillarda olib
borgan faoliyati Afg'onistondagi terrorchilikka qarshi kurashda katta
ahamiyatga ega bo'Jdi. Bu guruh Afg'oniston bilan chegaradosh 6 davlat:
Xitoy, O'zbekiston, Pakiston, Eron, Tojikiston, Turkmaniston va mintaqa
tashqarisidan ta'sir ko'rsatib turgan ikki davlat - AQSH va Rossiya
vakillaridan tashkil topgan edi. Yurtboshimizning J999-yilda Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining (EHHT) Istanbul (Turkiya)da bo' lib o'tgan sammitda,
2000-yilning 7-8 sentabr kunlari Nyu-Yo'rkda bo'lib o'tgan BMT
bosh assambleyasining «Mingyillik Sammiti»da BMT tuzilmalarida
terrorizmga qarshi kurash xalqaro markazini tuzish taklifiga hamohang
tarzda 2001-yilning 28-sentabrida BMT doirasida terrorizmga qarshi
kurash qo'mitasi tuzildi. O'zbekistonning AQSH chegaraligida tashkiJ
etilgCln xalqaro terrorizmga qarshi kurash borasida AQSH harbiy havo
kuchlarining trasport va vertalyotlariga Afg'onistonda qidiruv-qutqaruv va
insonparvarlik yordamini amalga oshirish uchun havo hududi (Xonabod
tumani)ni ochib, terrorizmga vaqtinchalik foydalanishga topshirdi .
O'zbekistonning xalqaro terrorizmga qarshi olib borayotgan
siyosatining maqsadi mintaqada global miqyosda tinchlik, barqarorlikni
saqlash, mamlakat mustaqilligi va ravnaqi, xalqning erkin-farovon
hayotini ta'minlashdir. Respublikamiz terrorizmga qarshi qaratilgan
ko'plab xalqaro shartnomalarni - hozirgi BMTning 12 ta, Yevropa
Kengashi doirasida esa 7 ta xalqaro shartnomalarni irnzoladi. Bulardan
tashqari, O'zbekistonning xalqaro terrorizmga qarshi kurashdagi ishtiroki
mintaqaviy tashkilotlardagi faoliyatida ham namoyon bo'lmoqda.
Jumladan, O'zbekiston Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti
(YEXHT), Markaziy Osiyo hamkorligi tashkilotj (MOHT) va boshqalar.
O'zbekistonning bunday tashkilotlardagi ishtiroki, tashabbusi, global
xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlashda davlatimizning tutgan o'rni
muhim ekanligini tasdiqlaydi. Terrorizmga qarshi kurashda 2000-yilda
«Terrorizmga qarshi kurash to'g'risida»gi Qonunning 4-moddasida
terrorizmga qarshi kurashning asosiy prinsiplari aniq ko'rsatib berilgan.
Ular quyidagilardan iborat:
-qonuniylik;
- shaxs qonunlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustuvorligi;
-terrorizmning..oldini..olish.. choralari ustuvorligi;
-jazoning…muqarrarligi;
- terrorizmga qarshi kurashning oshkora va nooshkora usullarining
ustuvorligi;
- jalb etiladigan kuchlar va vositalar tomonidan terrorchilikka qarshi
o'tkaziladigan operatsiiyaga rahbarlik qilishda yakkaboshchilik.
Terrorizmning oldini olishda davlat organlari, fuqarolaming o'z o'zini boshqarish organlari hamda jamoat birlashmalari bilan birgalikda profilaktik chora-tadbirlar
o'tkazish orqali amalga oshiriladi. Bu harakatlarda quyidagilar taqiqlanadi:
-terrorizmni..ta'qib..qilish;
- terrorchilik guruhlari va tashkilotlarini tu?.ish hamda ulaming
faoliyat ko'rsatishi;
- terrorchilik faoliyatiga daxldor bo'igan yuridik shaxslarni, ulaming
bo' linmalari va vakolatlarini akkreditatsiya qilish, ro'yxatdan o'tkazish va
ulaming faoliyat ko'rsatishi;
- terrorchilik faoliyatiga daxldor chet eI fuqarolari hamda fuqaroligi
bo'imagan shaxslarning O'zbekiston Respublikasiga kirishi;
- tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan terrorchilik harakatlariga oid
ma'iumotiar va fikrlami yashirish.
Ushbu qonunga binoan O'zbekiston Respublikasida quyidagi davlat
organlari terrorizmga qarshi kurashni amalga oshiradi: jumladan,
O'zbekiston Respublikasi MilIiy xavfsizlik xizmati, O'zbekiston
Respublikasi Ichki ishlar vazir/igi, Davlat Bojxona qo'mitasi, Mudofaa
va Favqulodda variyatlar vazirliklari kiradi. Terrorizmga qarshi kurashda
ishtirok etayotgan davlat organJarining faoliyatini muvofiqlashtirish
hamda terrorchilik faoliyatining oJdini olish, uni aniqiash, unga chek
go'yish va uning oqibatlarini minimallashtirish borasida hamkorlikda
harakat qilishlarini ta'minJash O'zbekiston RespubJikasi Milliy xavfsizlik
xizmati tomonidan amalga oshiriJadi. Bunda ishtirok etadigan har
bir davJat organJarining vakilJari ham ko'rsatib o'tilgan. Terrorchilik
harakatlarini bartaraf etishda, birinchi navbatda, ahali hayoti havf ostida
golsa hamda moddiy va ma'naviy boyliklami saq lab qolish maqsadida
kuch ishlannaslik uchun muzokaralar olib borish mumkin. Bunda ruxsat
etilgan shaxslargina muzokara olib boradilar. Muzokaralar terrorchilar
harakatining ishtirokchilari tomonidan ijobiy hal bo'lmasa, ya'ni ular o'z
harakatlarini to'xtatishga rozi bo'lsalar, shuningdek, fuqarolar hayotiga
xavf mavjud bo'lsa hamda moddiy va ma'naviy boyliklaming yo'q
bo'lishi aniq saqlanib turgan paytda, ularni qurolsizlantirish va yo'q qilish
uchun zarur choralar ko' riladi. Har qanday terrorchilik harakati muayyan
hududda yuz beradi. Terrochilikka qarshi operatsiya o'tkaziladigan
zonaning chegaralari terrorchilikka qarshi operatsiya o'tkazish rahbarlari
tomonidan belgilnadai. Bunda hududning chegaralarini belgilashda uning
sharoiti, geografik tuzilishi, inshootlar, o'ta muhim obyektlaming mavjud
va mavjud emasligi, terrorchilik harakatlarining ko'lami va xavfsizlik
darajalari e'tiborga olinadi. Terrorchilik harakatiga qarshi kurash olib
borilayotgan paytda kurashayotgan shaxslarga qonunga binoan quyidagi
huquqlar beriladi:
- zaruriyat tug'ilganda ko'chada harakatlanuvchi transport vositalari
hamda yo'lovchilar harakatini cheklash va taqiqlash;
- transport vositalarini ayrim hududlarga va obyektlarga kiritmaslik,
hatto, chet el diplomatik vakolatlarining konsullik transportlari ham;
- aholini xavfli deb topiJgan hududlardan, korxona, uy, bino, va
boshqa obyektlardan chiqarib yuborish;
- jismoniy shaxslarning shaxsini aniqlash uchun ushlab turish;
- terrorchilikka qarshi operatsiya o'tkazayotgan shaxslaming qonuniy
talabini bajarmagan, terrorchilik harakati sodir bo'layotgan hududga
suqilib kirishga uringan yoki shunday harakatlar sodir etayotgan shaxslarni
ushlash va tegishli organlarga olib borish;
- kechiktirish kishiiar hayotiga xavf solayotgan bo'lsa, terrorchilik
harakati ishtirokchilarini ta'qib qilib, istagan paytda bino, korxona, ish
joyi, uy va boshqa joylarga moneliksiz kirish;
- terrorchilar harakatiga qarshi kurash olib borayotgan hududdan
chio,uyotgan yoki kirayotgan transport vositalarini, jismoniy shaxslarni
tekshirish;
- zaruriyat tug'ilganda, jismoniy shaxslarning aloqa va transport
vositalaridan foydalanish (bunga chet el diplomatik vakolatxonalari
xodimlarining aloqa va transport vositalari kirmaydi). Terrorchilikka qarshi
kurashda mavjud bo'igan qurol va tehnikalardan foydalanish mumkin.
Terrorizmga qarshi kurash jarayonida ommaviy axborot vositalari bilan
hamkorlikda ish olib boriladi. Shu bilan birga quyidagi ma' iumotiaming
tarqalishiga yo'l qo'yilmaydi. jumladan:
- terrorchilik harakatini bartaraf etish va yo'q qilish uchun maxsus
texnika usullari va taktik yondashish jarayoni;
- o'tkazilayotgan operatsiyani qiyinlashtirib qo'yadigan, jismoniy
shaxslar hayoti va sog'lig'iga xavf tug'diradigan ma'iumotlar;
- terrorchilik harakatlariga xayrxohlik bildiradigan;
- terrorchilik harakatini bartaraf etishda faoliyat ko'rsatayotgan va
ularga yordamlashayotgan shaxslar haqidagi ma' lumotlardir.
Mamlakat barqarorligi, aholining tinch va farovon hayotining buzilishiga qarshilik ko'rsatuvchi shaxslar huquqiy va ijtimoiy himoya qilinadi. Bu haqda «Terrorizmga qarshi kurash haqida»gi Qonunning 25, 26, 28-bandlarida ko'rsatib o'tilgan. Demak, terroristik harakatlar va ular olib kelishi mumkin bo' lgan oqibatlaming olidini olish uchun sergak bo' lish, atrof muhitga e'tibor bilan qarash muhim ahamiyat kasb etadi. Mabodo shubhali buyumlar aniqlanganda ularga tegmaslik, joyidan qo'zg'atmaslik, ko'tarmaslik, ichini ochmaslik lozim. Zudlik bilan tegishli organlariga xabar berish kerak. Xalqaro huquqda terrorizmga qarshi bir qator konvensiyalar, jumladan 1934 yilgi Madrid konvensiyasi (1934), Yevropa konvensiyasi (1977), Terrorizmning oldini olish bo`yicha (1987) va boshqa konvensiyalar mavjud. Terroristik aktlarni amalga oshirish tahdidi haqiqiy bo`lishi lozim, har holda jabrlanuvchida tahdid amalga oshirilishi mumkinligi haqida asosli va yetarli fikrlar bo`lishi kerak, aybdor tahdidni haqiqatda ro`yobga chiqarish yoki chiqarmaslik rejalaridan qat`iy nazar.
Terrorizm ko`pchilik holatlarda portlatish, o`t qo`yish yoki boshqa harakatlarni sodir etish yo`li bilan insonlarning hayotiga tahdid solish, ancha miqdordagi mulkiy ziyonni keltirib chiqarishi yohud boshqa ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi, yoki yuqoridagi harakatlarni amalga oshirish bilan qo`rqitish bilan sodir etiladi. O`zR JK 155-modda 1-qismida nazarda tutilgan qilmish ushbu qonunning dispozitsiyasida nazarda tutilgan harakatlardan birortasi sodir etilgan paytdan boshlab tamom bo`lgan hisoblanadi. Terroristik tashkilotlarning mavjud bo`lishini, ishlab turishini moliyalashtirilishini ta`minlash bu shaxs (shaxslar)ning terroristik tashkilotlar uchun shaxsiy tarkibni (jangarilarni) yollash, tanlash, ularni qurollantirish, ya`ni sovuq va o`qotar qurollar, qurol-yarog`, portlovchi moslamalar, harbiy va maxsus texnika bilan ta`minlash, jangarilarni o`qitishini tashkilotlashtirish, terroristik tashkilot (terrorist-kuporuvchi gurux) xarakatlarini rejalashtirish, terroristik tashkilotningmaishiy va boshka ehtiyojlarini moliyaviy kondirish shu jumladan milliy va chet el valutasida, xokazo. Terroristik aktlarni rejalashtirishi va sodir etish asosan, rejalashtirish boskichi (terroristik aktni sodir etish rejasini tazishi), xujum kilish uchun potensial obyektni tanlash, ishtirokchilar orasida vazifalarni bulish (mutaxassislarni tanlash, shu jumladan portluvchi texnikalarni, ekspertlarni, shaxidlarni tayerlash), hamda dastlabki tayyorgarlik tadbirlarini utkazish boskichi (belgilangan xududini kuzdan kechirish, chekinish yullarini uylab chikish va boshka), bavosita terroristik aktni sodir etish boskichi, ya`ni u yeki bu shaklda (portlatish, o`t qo`yish, hujum qilish, garovga olish) tuzilgan rejani amalda sodir tishdan iborat. Terrorchilik tashkilotlariga yohud terrorchilik faoliyatiga ko`maklashayotgan yoki bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag` vositalar va resurslar berish yoki yig`ishga, boshqa xizmatlar ko`rsatishga qaratilgan faoliyat istalgan shakldagi terroristik tashkilotlarni moliyalashtirish, moddiy ta`minlashga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish, shu jumladan, terroristik tashkilotlar manfaatlarini ko`zlab, yoki ularning xabardorligi asnosida yashirin yeki ochiq tarzda harakat qiladigan turli xil yordam fondlari, yoki ijtimoiy tashkilot va birlashmalarini tuzish, go`yoki xayr-ehson yordam sifatida pul yig`ish, bundan tashqari qonuniy tarzda moliyaviy tashkilotlar, banklar tuzib, ularni mamlakat hududida hamda off-shor (nazoratsiz) zonalarda joylashtirib, ulardan terroristik tashkilotlarni moliyalashtirish maqsadida kredit olish, foizsiz imtiyozli qarzlar olish yo`li bilan amalga oshirish tushuniladi. Bundan tashqari, terroristik tashkilotlarning moliyaviy manbasi sifatida noqonuniy ravishda faoliyat ko`rsatayotgan zavod va fabrikalarni aytish mumkin. Chunki ularning faoliyatidan tushgan daromad terroristik tashkilotlarning ishlab turishini ta`minlaydi. Lotoreya, kazinolarda pul-buyum yutuqlarini tashkillashtirish va o`tkazish orqali mablag` to`plash harakatlari ham qayd etilgan. Subyektiv tomondan terrorizm faqat to`g`ri qasddan sodir etilishi mumkin. Subyektiv tomon uchun jinoyatning maqsadi zaruriy belgi bo`lib hisoblanadi. Terrorizmni sodir etishdan maqsad xalqaro munosabatlarni chigallashtirish, urush chiqarish uchun ig`vo qilish yoki O`zbekiston Respublikasidagi vaziyatni beqarorlashtirishdir. 16 yoshga to`lgan, Respublika fuqarosi, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo`lmagan shaxs ham terrorizm jinoyatining subyekti bo`lishi mumkin.
O`zR JK 155-modda 2-qismida javobgarlik belgilangan qilmishning obyektiv tomoni davlat yo jamoat arbobi yoki davlat organi vakiliga ularning davlat yoki ijtimoiy faoliyatlari bilan bog`liq bo`lgan jamiyatdagi barqaror vaziyatni ishdan chiqarish yoki davlat organlari tomonidan qaror qabul qilinishiga ta`sir ko`rsatish yoxud ularning siyosiy yoki boshqa ijtimoiy faoliyatiga qarshilik ko`rsatish maqsadida: 1) ularning hayotiga suiqasd qilishda; 2) ularga tan jarohati yetkazishda ifodalanadi.
Terrorizmni sodir etish natijasida badanga shikast yetkazish deganda, davlat yoki jamoat arbobi yoxud hokimiyat vakilining davlat yoki jamoatchilik faoliyatini olib borishi munosabati bilan uning badaniga har qanday og`irlikdagi (yengil, o`rtacha og`ir yoki og`ir) shikast yetkazish tushuniladi.
Tan jarohati davlat yoki jamoat arbobiga yoxud hokimiyat vakiliga aynan uning davlat yoki jamoat faoliyati munosabati bilan bog`liq holda yetkazilgan bo`lishi kerak. Agar ko`rsatib o`tilgan shaxslarning sog`lig`iga zarar ularning faoliyati munosabati bilan emas, balki boshqa holatlarda yetkazilgan bo`lsa, unda mazkur jinoyat tarkibi bo`lmaydi va aybdorning harakatlarini shaxsga qarshi jinoyat, deb kvalifikatsiya qilinadi.
Agar davlat yoki jamoat arbobi yoxud hokimiyat vakilining hayotiga suiqasd qilingan yoxud uning sog`lig`iga shikast yetkazilgan bo`lsa, O`zR JK 155-modda 2-qismida nazarda tutilgan jinoyat tamom bo`lgan deb hisoblanadi. O`zR JK 155-moddasi 2-qismida javobgarlik belgilangan qilmishning subyektiv tomoni uchun maqsad vaziyatni beqarorlashtirish yoki davlat organlari tomonidan qarorlar qabul qilinishiga ta`sir ko`rsatish yoxud siyosiy yoki boshqa jamoatchilik faoliyatiga to`sqinlik qilish shartining mavjudligi zaruriy belgidir.
Agar tahlil qilinayotgan moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar:
1) odam o`lishiga;
2) boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lsa, aybdorning qilmishi JK 155-moddasi 3-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi.
Terrorizm jinoyatining sodir etilishi chog`ida odam o`ldirilsa, aybdorning qilmishi, O`zR JK 97-moddasi (qasddan odam o`ldirish) bilan qo`shimcha ravishda kvalifikatsiya qilinmaydi, balki odam o`ldirish jinoyatini ham ko`rib chiqilayotgan modda qamrab oladi.
Terrorizmni tayyorlashda ishtirok etgan shaxs:
agar u hokimiyat organlariga o`z vaqtida habar berish va boshqa usul bilan og`ir oqibatlar yuzaga kelishining hamda terrorchilar maqsadlari amalga oshirilishining oldini olishga faol ko`maklashgan bo`lsa;
harakatlarida jinoyatning boshqa tarkibi bo`lmagan hollarda jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi (JK 155-moddasi 4-qism):
Terrorizm natijasida boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishi deganda, ko`plab odamlarga og`ir tan jarohati yetkazilishi, binolar va inshootlarning vayron qilinishi yoki yo`q qilib tashlanishi, davlatlar o`rtasidagi munosabatlarning chigallashtirilishi yoki to`xtatilishi, muhim siyosiy va iqtisodiy ahamiyatga ega muzokaralarning uzilib qolishi, vaziyatning beqarorlashuvini, aholi punktlaridagi hayotiy muhim obyektlarning yo`q qilinishi va shu kabilarni tushunish lozim.