10.3.ATKlarda texnika xizmatida qo‟laniladigan xujjatlar ularni turlari va
xuxsusiyatga ega. Boshqarish tsikli boshqarilayotgan ob‟ekt (ATK, tsex,uchastka
va b.)ning holati haqida axborot yig‟ishdan boshlanadi, so‟ngra bu axborot qaror
77
qabul qilish uchun tahlil qilinadi, nihoyat, bu qarorlar bajaruvchilarga etkaziladi.
Sunday qilib, boshqarish asosida ob‟ektning holati haqidagi axborot yotadi. Bu
axborot olinishi mumkin bo‟lgan manbalar:
-korxonada mavjud hisobga olish tizimi;
-me‟yoriy va ma‟lumotnoma xujjatlari;
-tanlab-tanlab o‟tkaziladigan kuzatuvlar va xodimlardan surishtirishlar;
-tajribalarni umumlashtirish va tahlil qilish.
Ishlab chiqarishni hisobga olish korxona faoliyatidagi texnik, iqtisodiy va
boshqa ko‟rsatkichlarni (masalan, yonilg‟ining amaldagi sarfi, TXKlarning
rejadagi va amaldagi davriyligi, buzilishlar orasida o‟tilgan yo‟l va sh.k.) qayd
etishdan iborat. Ishlab chiqarishga va xo‟jalik faoliyati bo‟yicha bajarilgan amallar
haqidagi ma‟lumotlar birlamchi qog‟oz yoki elektronli tashuvchilarda natural,
qiymat yoki boshqa ko‟rinishlada qayd etiladi.
Ma‟lumotlarni qayta ishlashni soddalashtirish va komp‟yuter qo‟llash
imkoniyati maqsadida boshqarilish ob‟ektlari va texnologik amallar kodlashtirilishi
mumkin.
ATK ishlab chiqarish bo‟linmalari va xizmatlarning majmuasidan iborat
bo‟lib,ularning har birida muayyan masalalar hal qilinadi. Hamma bo‟linmalarni
ikki qismga ajratish mumkin: vazifalarni korxona hududida bajaruvchi va
hududidan tashqarida bajaruvchi. Bo‟linmalar va xodimlarning faoliyati turli
xujjatlarda qayd etiladi( tabellar,yo‟lga chiqish haqida naryadlar, yo‟l tati‟mirlash
varaqalari, ehtiyot qismlarni olish uchun talabnoma va sh.k.). Korxona
faoliyatining natijalari turli hisobotlarda va ma‟lumotlari ko‟rinishida
rasmiylashtirailadi. Shunday qilib, axborot manbalari bo‟lib ATKning bo‟linmalari
xizmat qiladi, ulardagi xodimlar muayyan xildagi ishlarni bajaradilar.
Bo‟linmalar va xodimlarning faoliyati turli xujjatlarda qayd qilindi (yo‟l
varaqasi, ta‟mirlash varaqasi, yonilg‟I berish xujjati, htiyot qismlar olish uchun
talabnoma va b). Hozirgi paytda hujjatlar tarkibi va shakliga qo‟yilgan yagona
talablar yo‟q, lekin ularni (saqlanadigan axborot turiga qarab) uch xilga ajratish
mumkin: me‟yoriy, birlamchi va ikkilamchi.
Yozilgan axborot ma‟mulumotlar, ma‟lum muddat ichida o‟zgarmay
qoladigan xujjatlar, me‟yoriy deyiladi (TXKlarning davriyligi, yonilg‟I sarfi
me‟yorlari, detallarning omborxona raqamlari va b.). Joriy ishlab chiqarish
faoliyatlari haqidagi axborot qayd etiladigan hujjatlar, birlamchi deyiladi (yo‟l
varaqalari, ta‟mir uchun talabnoma, ehtiyot qismniolish uchun talabnoma va b.)
Ularda me‟yoriy va tatistic xujjatlardan olingan axborot ham bo‟lishi
mumkin. Ikkilamchi xujjatlarda birlamchi xujjatlardan tanlab olib, guruhlarga
ajratish natijalari (ehtiyot qisimlar sarfi haqida ma‟lumotlar, yoqilg‟ini tejash
uchun mukofot hujjati, avtomobillarning ta‟mirda turgan vaqti haqida ma‟lumotlar
va b.), me‟yoriy va ma‟lumotnoma va boshqa axborotlar yoziladi.
Xujjat axborot tashuvchi sifatida korxonaning qator bo‟linmalaridan o‟tadi
va ularning har biri hujjatga ma‟lum axborotlarni qo‟shadi yoki undan olib
foydalanadi. Xujjatlar majmuasi, ularning o‟tish yollari bilan birga olib qaraganda
xujjatlar auylanmasini yoki korxonadagi axborotlar oqimini bildiradi. Bu oqim har
bir korxona uchun o‟zgacha, o‟ziga xos bo‟ladi. Shunga qaramay, xujjatlar oqimi
78
maqsadga qanchalik muvofiq ekanini quydagi ko‟rsatkichlar bilan baholash
mumkin(boshqa sharoitlar bir xil bo‟lganda):
-qayta ishlanadigan axborotlar hajmi(xujjat, masala, bo‟linma, ATK
miqyoida);
-me‟yoriy va ma‟lumotnoma, birlamchi va ikkilamchi axborotlar hajmining
nisbati;
-axborotni takrorlash darajasi(xujjat, masala, bo‟linma, ATK miqyoida);
-
ma‟lumotlarni qayta ishlash qiyinligi va sh.k.
ATKda hisoblash texnikasi bo‟lmasa, xujjatlar qo‟l kuchi bilan qayta
ishlanadi. Axborot texnologiyalarini qo‟llash natijasida hujjatlar aylanmasi bir
muncha o‟zgaradi, chunki ma‟lumotlarning komp‟yuterdagi bazasidan
foydalaniladi. Unda barcha me‟yoriy va ma‟lumotnoma axborotlari (MMA),
birlamchi xujjatlardagi ma‟lumotlar saqlanadi va ikkilamchi xujjatlar
avtomatlashgan tarzda shakillanadi.
Xujjatlar
aylanmasidagi
o‟zgarishlarni
qo‟llanayotgan
axborot
texnologiyalarining mukammallik darajasini quydagi ko‟rsatgichlar yordamida
baholash mumkin:
-xodimlar qo‟l kuchi bilan qayta ishlaydigan axborot hajmi;
- axborot tizimining ma‟lumotlar bazasida (MB) saqlanayotgan MMA hajmi
-Mbga klaviatura orqli ma‟lum vaqt oralig‟ida kiritilgan joriy axborot hajmi;
- axborot tizimining aloqa kanallari bo‟yicha uzatiladigan axborot hajmi;
Amalda, har qanday xujjat ikki qisimdan –bayon qismi va axborotlardan
iborat. Bayon qismi xujjatning o‟zini tavsiflaydi( nomi, raqami, sanasi va b.).
axborot qismi bir xil yozuvlar ketma-ketligidan iborat.
Xujjatdagi axborot hajmi:
Wxuj =Wb-Wa,
Bu erda Wb –bayon qismining hajmi; kb
Wa- axborot qismining hajmi; kb
O‟z o‟rnida bayon qismining hajmi:
Wo=Ʃ Wi
Bu erda, Wi- hujjatning bayon qismidagi i-joydagi axborot hajmi
n- bayon qismidagi i-joylar soni.
Axborot qismining hajmi:
Wu= Nz Ʃ Wj
Bu erda Nz – axborot qismidagi yozuvlar soni; Wj- axborot qismining j-
joyidagi axborot hajmi ; m- joylar soni.
Yuqoridagi formulalar yordamida hujjatlarni magnitli tashuvchilarda saqlash
uchun disklar miqdorini, mahalliy tarmoqning yuklamasini aniqlash, axborot
tizimini loyihalashda texnika vositalarini va ma‟lumotlar bzasini boshqarish
tizimi(MBBT)ning turini tanlash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
