O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Ishbilarmon  o'yinlar  usuli:  dastlab  o'qitish  tizimlarida  emas,  balki  boshqaruv  amaliyotida 
paydo  bo'lgan.  Hozirda  ishbilarmon  o'yin  usuli  turli  jabhalarda  qo'llanilyapti,  ijodiy  faoliyatda 
loyiha  tuzishda,  real  vaziyatlarda  jamoaviy  ishlab  chiqishda,  shuningdek,  harbiy  ishlarda 
qo'llanilyapti.  Aytmoqchi  «Ishbilarmon  o'yin»  usuli  o'qitish  usuli  sifatida  aynan  harbiy  o'yin 
hisoblanadi, amaliyotchilar qadimdan qo'shinni o'qitish uchun real jangu jadallarda emas, balki 
jang shartlariga taqlid qilib o'yin shakhda harbiy harakat olib borganlar. 
O'yinlar asosan — bu qo'mondonni qo'shinni boshqarishga o'rgatadigan askarni esa jang 
sharoitlarda o'zini boshqarishga o'rgatadigan ishbilarmon o'yin usulidir. 
Oliy o'quv yurtlarida turli kasb mutaxassislariga ishbilarmon o'yinlari ko'proq boshqaruv 
faoliyatida  o'qitish  uchun  foydalaniladi.  Ba'zan  bu  usulni  boshqaruvda  «ishbilarmon  o'yinlari» 
deb  ataladi.  Umumiy  ko'rinishda  ishbilarmon  o'yini  usulining  mohiyati  —  deb  yozadi,  bu 
boradagi  mutaxassislardan  biri E.A.Xurskiy  —  biz  intonatsiya usuli (taqlid qilish, aks ettirish) 
turli  vaziyatlarni  o'yin  yo'li  bilan  boshqarish  deyish  mumkin.  Vaholanki,  bunday  aniqlik 
o'qituvchi  uchun  o'quv-metodik  qo'llanmada  berilgan,  lekin  gap  ishbilarmon  o'yin  usulini  real 
boshqaruv  usuli  sifatida  emas,  balki  talabalarni  boshqarishga  o'rganish  usuli  sifatida  ekanligi 
haqida  ketyapti.  Bizning  nazarimizda  ishbilarmon  o'yin  usulini  nafaqat  boshqaruvda  qo'llash 
mumkin, shuningdek, xulosa chiqarishni boshqarishda ham qo'llash mumkin. Umuraan olganda, 

---

72 
 
bu  usulning  psixologik  mohiyatini  olsak,  (har  qanday)  faoliyatga  o'rgatish  sifatida  har  qanday 
o'qitishda qo'llash mumkin. 
Ishbilarmon  o'yin  usulining  mohiyati  shundaki,  o'quvchilarni  o'qitish  faoliyatini 
modellashtirish  sifatida  o'rganishdan  iborat,  chunki  bo'lajak  mutaxassislar  kasbiy  vazifalariga 
javob  berishga  o'rgatadi.  Agar  pedagogika  oliy  o'quv  yurtlaridagi  o'qituvchilarni  tayyorlash 
haqida  gapiradigan  bo'lsak,  unda  psixologiyani  o'qitishda  quyidagicha  vaziyatlar  asosiy  rol 
o'ynashi  mumkin.  «Dars»,  «orqada  qolganlar  bilan  ishlash»,  o'qishda  orqada  qolayotgan 
o'quvchi  va  xatolarni  psixologik  tabiatini  psixologik  sababini,  masalan,  diqqatni  yoki 
matematikadan  yozma  ishda  dars  natijalarini  tahlil  qilish  sharti  va  boshqalar.  Bunda  talabalar 
turli rollar  bilan chiqish qilishlari  mumkin: o'qituvchi,  metodist, ta'lim departamenti  inspektori, 
amaliyotchi  talaba  va  hatto  o'quvchini  (a'lochi,  qoloq  va  h.)  bunday  ishbilarmon  o'yinlar  usuli 
oldindan  rejalashtirilishi  (ssenariy  tuzish,  rollarga  bo'lish  vaziyatni  tanlash  va  h.)  va  amaliy 
mashg'ulotlarda o'tkazish mumkin. 
Masalan,  darsda  o'quvchilar  diqqatining  rivojlanishi  mavzusidagi  amaliy  mashg'ulotda 
ishbilarmon o'yin usuli o'qituvchi tomonidan tashkil qilindi. Unda psixologiya o'qituvchilari va 
talabalari  ishtirokida  maktabda  darsni  o'tish  oldindan  berildi.  Bu  sinflar  rus  tilini  yaxshi 
o'zlashtirmayotgan o'quvchilardan tuzilgan. S.V.Ivanov, AN.Ivanova tomonidan ishlab chiqilgan 
yangi rus orfografiyasi metodikasirti tajriba qilish uchun tuzilgan tanlanma sinflar edi. 
Keyin  talabalar  mana  shu  dars  va  sinfni  kuzatishdan  to'plagan  materiallari  asosida 
ishbilarmon  o'yinlar  usuli  o'tkazildi,  ayni  ekspremental  xarakterga  ega  o'qitish  qo'yilgan  edi. 
Ular  darsga  katta  qiziqish  bilan  munosabatda  bo'lishdi,  demak,  ularning  diqqati  ham  faolroq 
bo'ldi. 
Amaliyotchi  talabalar  o'qituvchi  va  o'quvchi  faoliyatini  diqqat  bilan  kuzatadilar,  yozib 
boradilar,  ishbilarmon  o'yin  uchun  keyinchalikka  material  to'playdilar.  Ishbilarmon  o'yinlar 
usulida  ishtirok  etishi  uchun  talabalarga  rollar  taqsimlanadi.  Shunday  qilib  3  ta  talabaga 
o'qituvchi roli berildi (ular 2 soatli psixologiya darsidan amaliy mashg'ulot olib borishlari lozim 
edi).  7  ta  talabaga  esa  ta'lim  departamenti  inspektor  —  metodisti  roli  berildi  va  2  ta  talabaga 
maktab mudiri va ilmiy xodim roli berildi. Shu orqali ish o’yini tashkil qilinib o'rtaga tashlangan 
muammo hal qilinadi. 
Ishbilarmon  o'yin  usuli  amaliy  mashg'ulotda  qanday  tashkil  qilinadi?  O'qituvchi  otlarga 
suffikslarni  qo'shish  mavzusi  bo'yicha  dars  olib  bordi.  Boshqalar  esa  dars  metodikasi  bo'yicha 
o'z  fikrlarini  bildirishdi.  Ularning  xulosalarida  tanqidiylik  mavjud  edi  (asosan,  eksprement 

---

73 
 
o'tkazuvchi o'qituvchini ijobiy tomonlarini ko'p qo'llanilganligi uchun) «mudir» va ilmiy xodim 
esa,  o'z  o'qituvchilarining  xato  va  kamchiliklarini  oqlashga  urinishdi.  Suhbat  nafaqat  metodik 
nuqtayi  nazardan  muvaffaqiyatli chiqdi, shuningdek, psixologik asoslangan tanqidlar  ham ko'p 
bo'ldi. Psixologik tahlil qilish  nuqtayi  nazaridan  ham diqqatni rivojlantiruvchi  ijobiy  vaziyatlar 
namoyon  bo'ldi.  Ishbilarmon  o'yin  usuli  oxirida  asosiy  xulosaga  kelinsa  va  u  quyidagicha 
shakllangan  edi.  O'quvchilarning  diqqati  darsga  va  o'rgatilayotgan  mavzuga  nisbatan  faol 
qaratilgan.  O'quvchilar  vazifani  a'loga  bajarganlarida  va  bundan  ma'naviy  qoniqish 
olganlaridagina qiziqish hosil bo'ladi. 
O'qituvchining  diqqati  bu  faoliyatni  to'g'ri  bajarishga  qaratilgan  ichki  nazoratdir.  Uni 
o'qituvchi vazifa bajarishga yo'naltirganda boshqariladi deb xulosa qilindi. Bu shuni anglatadiki, 
diqqatni  o'stirish  va  tarbiyalash  uchun  o'quvchilarni  iloji  boricha  to'g'ri  faoliyat  bajarishga 
yo'naltirishga  alohida  e'tibor  qaratish  lozim.  Bu  nafaqat  mashg'ulotlarni  o'qitishga  tegishli, 
shuningdek,  har  qanday  aqliy  va  amaliy  faoliyatni  o'rganish  uchun  ham  kerak.  Yo'naltirishga 
asoslangan faoliyat (P.Ya.Galpirin) ayni psixologik sharoitlarni yaratadi. 
Ishbilarmon o'yin usuli ayni vaqtda boshqa usullarga ko'ra samaraliroq chiqdi. Chunki u 
talabalarni  real  vaziyatlarga  qo'yib  aniq  shaxslaming  rolini  o'qituvchi,  metodist,  ilmiy  mudir, 
direktor  rollarini  o'ynab  aniq  fikrlashga  majbur  qiladi  va  bu  vaziyat  o'quvchilar  diqqatini, 
tafakkurini yo'naltiradi, yaxshi o'zlashtirishiga imkoniyat yaratadi. 
Talabalarni  interfaol  o'qitish  usullaridan  yana  biri  trening  hisoblanadi.  O'qitishning  bu 
yangi usuli sifatida, birinchidan  bizda u haqida ancha  vaqtgacha bilishmagan, shunga qaramay 
g'arbda psixokorreksiya ishlarini bevosita amalga oshirish maqsadida kichik guruhlarda tuzilgan 
va  maxsus  munosabat  tashkil  etish  usuli  sifatida  tarqalgan.  Ikkinchidan  u  psixologiya  yoki 
boshqa  fanlarni  yangi  o'qitish  usuli  hisoblanmagan,  hatto  hozir  ham  shunday  bo'lib  ulguigani 
yo'q.  Zero,  ba'zi  oliy  o'quv  yurtlarida  ijtimoiy  psixologiyani  o'qitishda  trening  amaliy 
mashg'ulotlarda  hamkorlikdagi  faoliyat  jarayonlarini  shakllantirish  uchun  qoilana  boshlaydi. 
Trening guruhlarida vujudga keladigan turli vaziyatlarni o'rgatuvchi hisoblanadi va shu ma'noda 
o'quvchilar  uchun  to'la  real  vaziyat  sifatida  namoyon  bo'ladi  va  o'z  faoliyati  natijasiga 
javobgarlik  bilan  harakat  qilishi  kerak.  Javobgarlik  hissi  faoliyatga  kirishganda  alohida 
ahamiyatga egadir. Nafaqat o'zi oldinga  intilishi  kerak, bu  individual o'qitishda, hatto, guruhni 
o'qitishning erkin muhokamasida qo'l keladi, lekin guruhdagi sheriklar bilan oldinga intilishi har 
bir harakat yutug'i - bu butun guruh faoliyatining yutug'ining garovidir. 

---

74 
 
Bu  aspekt  treningning  ishbilarmon  o'yinlarga  shunisi  bilan  o'xshaydiki,  undan  holi 
ishtirokchilar  bir-biri  bilan  bog'liq  javobgarlik  kuchli,  lekin  o'qitish  usullari  orasidagi  farq 
yaqqol ko'rinadi, ulardan bin nazorat, ishini nazariyaga asoslanganligi, tamoyili bo'yicha amalda 
qo’llashga o'rgatishga  xizmat qiladi, boshqa esa amaliyotda nazariyani o'rganishga (amaliyotda 
nazariya) xizmat qiladi. 
Guruhiy  trening  usulining  ijtimoiy  psixologiya  fanini  o'qitishda  qo'llash  bejiz  emas, 
chunki  butun  tarkibi  nazariy  qonuniyatlar  guruhlararo  va  guruh  ichidagi  munosabatlarga 
bag'ishlangan,  ularni  amaUy  mashg'ulotning  guruhiy  shaklida  ko'proq  yaxshi  tushunish  va 
o'zlashtirish mushkul, chunki fainni nazariy ahvoli o'rganilgan boshqa usullarida (ma'ruza ilmiy 
adabiyotlami  o'qish)  shakllangan  oliy  o'quv  yurtlarida  fanlarni  an'anaviy  akademik  usulda 
o'qitish  va  talabalarda  o'sha  akademik  bilimlarida  psixologik  texnologiyalami  ama'iiyotda 
qoilanilishi zamon talablariga to'la javob bermaydi. Tarmoq kasblar (o'qituvchi, rejessyor, trener 
va boshqalar) egalari bilan ishlashda qanday usullarda tashkil qilinadi. 
Trening usuli bilan darslar kamdan-kam o'tkaziladi. Bunday bo'lishiga quyidagi sabablar 
mavjud: