O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon Davlat universiteti

Biologiya ta`limida o‘quvchilarning malaka va ko‘nikmalarini

xosil qilish va shakillantirish
Biologiya ta`limi samaradorligini belgilovchi omillar faqat o‘quvchilarning mazkur o‘quv predmetlaridan o‘rganayotgan bilimlari bilan emas, balki ularning xosil qilgan malaka va ko‘nikmalari, bilimlarni mustaqil ravishda o‘zlashtirishga bo‘lgan xatti –harakatlarini ham o‘z ichiga oladi.

Ma`lumki, biologiya o‘quv predmetlari o‘quvchilarga tirik tabiat, undagi o‘simlik va hayvonlar, ularning tuzilishi, hayoti, taraqqiyotining barcha jixatlari xaqida o‘quvchilarga eng zarur bo‘lgan bilim va malakalarni o‘rgatishlikni talab etadi. Shu boisdan umumta`lim maktablari uchun biologiya o‘quv dasturida o‘quvchilarni biologiyadan mantiqan tugallangan bilim va malakalariga bo‘lgan minimal talablar ko‘rsatilgan. Mazkur talablar barcha bioloiya o‘quv predmetlariga doir bo‘lib, dasturda «O‘quvchilar quyidagi malakalarga ega bo‘lishlari kerak» degan rukn bilan ko‘rsatiladi. Masalan: Botanika o‘quv predmetini o‘rganish natijasida o‘quvchilar gulli o‘simliklar organlarini taniy olishlari, o‘simliklarni oziqlanishi, nafas olishi, o‘sish jarayonlarini aniqlash maqsadida kuzatishlar, oddiy tajribalar o‘tkazish, yerni yumshatish, sug‘orish, chopiq qilish, ko‘chatlarni ko‘chirib o‘tqazish,o‘g‘it solish, qalamcha tayyorlashni qalamchadan ko‘paytirishni, payvandlashni uddalay olishi kerak kabi birqancha talablar berilgan.Zoologiyadan ham o‘quvchilar noyob yo‘qalib borayotgan hayvonlar turlarini tanishlari, ularni muxofaza qilish yo‘llarini bilishlari, hayvonlarni parvarish qilish va ular ustida kuzatishlari o‘tkazish yo‘llarini bilishlari zarurligi ko‘rsatiladi. O‘quvchilarda malaka va ko‘nikmalarni xosil bo‘lishi va shakllanishiavvalo nazariy masalalar bilan bog‘langan tarzda paydo bo‘lib rivojlanadi. Malakalar o‘quv jarayonidagi nazariy masalalarni ma`lum ish xarakatlari vositasida o‘rganish natijasida asta sekin paydo bo‘ladigon jarayondir. Ruxshunoslarning ko‘rsatishlaricha malaka-xarakat qilishning o‘zlashtirilgan yo‘lidir.O‘quvchilar malakalarga ega bo‘lishlari uchun mazkur malakalarni qanday qism va komponentlardan tuzilganligini bilishlari kerak bo‘ladi. Shu boisdan o‘qituvchi o‘z faoliyatida o‘quvchilarni ma`lum ish usullari bilan tanishtirib borishi zarur. Bu vazifalarni bajarishda ta`limda qo‘llaniladigon amaliy mashg‘ulotlarni o‘rni , ahamiyati beqiyosdir. Masalan: O‘quvchilarni mikroskop bilan tanishtirib bo‘linganidan so‘ng unda qanday ishlash yo‘llari xaqida o‘quvchilarga berilgan dastlabki uslubiy ko‘rsatma asosida ish bajargan o‘quvchilar keyingi darslar moboynida ham bu asbob bilan ishlada davom etiliri bilan endi ularda mikroskopda ishlashga ma`lum malakalar paydo bo‘lib rivojlanadi. Keyinchalik ular mikroskopni o‘zlari bemalol ishga tayyorlab unda turli kuzatish ishlarini olib borishaveradi. Demak, malakalar hosil bo‘lishining asosiy shartlaridan biri-talab etilayotgan ish xarakatlarini qayta-qayta takrorlash xisoblanadi.

Malakalar xosil qilish quyidagi shartlarni bajarishni talab qiladi.

1. O‘quv vazifasini bajarish uchun ma`lum yo‘nalishdagi amaliy ishni bajarishga o‘quvchilarni diqqatini xosil qilish

2. O‘quv jarayonida o‘quvchilar bajaradigon vazifalarni aniq tushuntirish.

3. U yoki bu xildagi malakalar xosil qiliga qaratilgan xarakatlarni o‘quvchilarga aniq tushuntirish.

4. Ma`lum ko‘rinishdagi malakalarni xosil qilish bo‘yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish.

Yuqoridagi talablar dars,darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar paytlarida amalga oshirib boriladi. Shu boisdan mazkur talablarni bajarish uchun dars rejalarida darsning rivojlantiruvchi maqsadini belgilash talab etiladi. Darsning rivojlantiruvchi talabi- ayni mavzuni o‘rganish bilan o‘quvchilarni qanday yangi malaka yoki avvalgi hosil qilgan malakalarini rivojlantirish orqali ma`lum yo‘nalishda ko‘nikmalarini shakllantirib olishlari lozimligini aniqlab olgan xolda ish ko‘rishlikni talab etadi.Malakalarning hosil qilish masalalari xaqida ilmiy-uslubiy adabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud. Masalan: A.N.Myagkova, YE.T.Brovkina va boshqalar o‘zlarining «Organizatsiya uchebnoy deyatel’nosti shkol’nikov na urokax biologii» M.»Prosvesheniye», 1988. nomli qo‘llanmasida o‘quvchilarni kuzatish, ma`lum birob`yektni tavsiflash, klassifikatsiyalash va eksperimentlar o‘tkazish bo‘yicha malakalar xosil qilishlari xaqida o‘z mulohazalarini bayon etishadi. Mazkur mulliflar o‘quv malakalari uch etapni o‘z ichiga olishi, bu etaplar: harakat uslubi, xarakat uslubini qayta-qayta takrorlash, o‘quvchilar o‘rgangan xarakat uslublarini turli ish jarayonlariga tatbiq etish kabilarni o‘z ichiga oladi.quyida mazkur mualliflarning «Gulli o‘simliklar bilan umumiy tanishish» mavzusidagi o‘quvchilar hosil qiladigon malakalar va ularni hosil bo‘lish etaplari haqidagi jadvalni keltiramiz.