O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI

“Gumanitar fanlar” kafedrasi iqtisodiyot nazariyasi fanidan

KURS ISHI

Mavzu:_____________________________________________________

Bajardi: __ kurs ___ guruh “____________________” yo`nalishi talabasi

___________________________________________

Tekshirdi: _____________________

Reyting ball: ____

Andijon 2021

Mavzu: Iqtisodiy muvozanat va unga iqtisodiyotdagi oʻzgarishlar ta’siri.

Reja:

Kirish

Asosiy qism

1. 
   Iqtisodiy muvozanat tushunchasi. Turgʻun va mustaqil rivojlanib boruvchi muvozanat
   
2. 
   Mamlakatimiz mustaqilligi yillarida milliy iqtisodiyot tarkibidagi oʻzgarishlar
   
3. 
   Iqtisodiy nisbatlar va ularning turlari
   

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

1. 
   
   

Iqtisodiy muvozanat tushunchasi. Turgʻun va mustaqil rivojlanib boruvchi muvozanat

Iqtisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri A. Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risida tadqiqot» nomli asarida berilgan bo`lib, unda iqtisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o`rtasidagi muvozanat faqat bozor mexanizmi yoki «ko`rinmas qo`l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab o`tilgan. Uning mashhur «Alohida olingan har bir odam faqat o`zini o`ylagan holda, o`zining shaxsiy manfaatlari yo`lida qilgan harakatlari ko`rinmas qo`l orqali uning qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo`naltiriladi va bu harakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qilgandagiga qaraganda ko`proq samara beradi» - degan fikri hozirgi kunda ham o`z dolzarbligini yo`qotmagan. Ammo, u iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlaqo inkor etgan. Iqtisodiy muvozanat nazariyasini rivojlantirishga o`z hissasini qo`shgan namoyondalardan biri bu - J.S.Milldir. U o`z asarida «Jamiyat ortiqcha puldan o`z kuchi bilan qutula olmaydi, shu sababli yagona yo`l narxning o`sishi bo`lib, faqat shu yo`l bilan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatlikni ta’minlash mumkin»- deb ko`rsatadi. Uning fikricha, narx o`sishini talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblik ta’minlanmagunga qadar davom ettirish zarur. XX asr boshlaridayoq iqtisodiy muvozanatlik nazariyasi iqtisodiyot fanida uning boshqa har qanday muammolariga qaraganda ancha aniq va yaqqol bayon qilingan. Bu tushunchaning mazmunini yoritib berish uchun bir qator ilmiy urinishlarbo`lganligiga qaramasdan, faqat shveytsariyalik Nobelь mukofoti sovrindori L. Valьras birinchilardan bo`lib yaxlit olingan umumiy bozor muvozanati modelini yaratishga hamda mazkur tushunchaning mazmunini ancha to`liq ilmiy yoritib berishga erishdi. Lekin L. Valьras umumiy bozor muvozanati modeliga matematik usulli tengliklar orqali juda oddiy yondashgan. Uning tadqiqot doirasida umumiy bozor muvozanatining ishlab chiqarish hajmi va narxlar o`zgarishining hamda boshqa bir qator omillarning ta’siri u ko`rsatgan matritsadagi birgina omillarning o`zgarishi orqali butun bir matematik tengliklar matritsasining (umumiy bozor muvozanatini xarakterlovchi talab va taklifning) buzilishiga olib kelinishi uning tadqiqot doirasida atroflicha hisobga olinmagan. Shunday qilib, o`tgan asrning boshlaridayoq umumiy bozor muvozanatining bazaviy modeli ilmiy tarzda shakllantirilgan bo`lib, asosan ko`pchilik iqtisodchi- olimlar tomonidan tan olingan edi. XX asrning 20 - yillari oxirlari va 30 - yillar boshlarida g`arbdagi bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida «Buyuk depressiya» nomi bilan mashhur bo`lgan barqaror va uzoq davom etgan, makroiqtisodiy beqarorlikka duchor bo`ldi. Bundan yuz yil oldin shakllantirilgan klassik nazariya ta’limoti ro`y bergan krizis jarayonlarning barcha jihatlari bo`yicha tushuntirib berishga layoqatsiz bo`lib qoldi. D.J. Keyns klassik iqtisodchilar nazariyasini tanqid qilib, iqtisodiyot nazariyasida haqiqiy to`ntarish qilishga olib kelgan nazariyasini yaratdi. Iqtisodiy muvozanatlik - bu makroiqtisodiyot darajasida jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdorining va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o`zaro mos kelishligini xarakterlaydi. Iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning turli darajasidagi (mikro va makro) har xil muvozanatliklarni qamrab oladi. Umumiy muvozanatlik makroiqtisodiy muvozanatlikni ancha to`liq darajada ifodalaydi. Umumiy muvozanatlik - bu jamiyatning barcha ehtiyojlari (aholi, davlat, korxona) va milliy ishlab chiqarish real hajmining o`zaro mos kelishlik darajasini bildiradi. Qiymat ifodasida bu muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning nisbati orqali namoyon bo`ladi. Milliy iqtisodiyotda ro`y beradigan barcha o`zgarishlar pirovard natijada yalpi talab va yalpi taklifdagi o`zgarishlar orqali ifodalanadi. Yalpi talab tovarlar bozorida taqdim qilingan pirovard tovarlar va xizmatlarga bo`lgan barcha alohida talablar yig`indisidan iborat. Iqtisodiy muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning tengligini taqozo etsa ham, amaliyotda ularning nisbati o`rtasidagi o`zgarishining mumkin bo`lgan har xil variantlari mavjud bo`ladi.

Jumladan:

• Yalpi talabning ortishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning

o`sishi bilan birga boradi;

• Yalpi talabning tushishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning

pasayishi bilan;

• Yalpi taklifning ortishi. Ishlab chiqarish hajmining o`sishi bilan birga boradi va

baholarning tushishini keltirib chiqaradi;

• Yalpi taklifning kamayishi va shunga mos ravishda ishlab chiqarishning

qisqarishi, baholarning o`sishiga olib keladi.

Bu barcha shart-sharoitlar ideal holda potentsial imkoniyat darajada vujudga

keladi. Real hayotda esa umumiy muvozanatlik tarkibiy nomutanosibliklar,

resurslardan samarasiz foydalanish, baholarning beqarorligi, iqtisodiy tsikl

fazalarining o`zgarishi, bozor konьyukturasi, bozor sub’ektlari daromadlari va talabi tarkibidagi o`zgarishlar ta’sirida ta’minlanib boriladi. Bunday sharoitda umumiy muvozanatlik holatini (yalpi talab va yalpi taklif mos kelishi), turg`un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqozo etadi. Bu barcha aytilganlardan xulosa chiqaradigan bo`lsak, umumiy muvozanatlik butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, mamlakat milliy iqtisodiyotining mutanosibligidir.Bu barcha tarmoqlar, sohalar va iqtisodiyot birlamchi bo`g`inlarining bir me’yorda rivojlanishini ta’minlagan, iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari,barcha bozorlar va iqtisodiy jarayon munosabatlarining ayrim tomonlari o`rtasidagi barqarorlik xarakteridagi bir qator muvozanatliklar tizimini o`z ichiga oladi. Bu muvozanatliklarning shakllari turli-tuman bo`lganligi sababli ular alohida holda xususiy muvozanatliklar sifatida chiqadi. Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o`zaro bog`liq bo`lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishidir. Xususiy muvozanatlik ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarga bo`lgan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatliklar ko`rilgandagina yuzaga chiqadi. Bu muvozanatliklar ichida mamlakatimiz Prezidenti Sh Mirziyayev ta’kidlab o`tganidek: «…..ichki bozorda talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblikka erishish, ya’ni chiqarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog`i o`rtasidagi nisbatni ta’minlash g`oyat katta rol o`ynaydi». Shunday qilib, iqtisodiy muvozanatlik o`zining barcha shakllari bilan birgalikda inqirozsiz va ijtimoiy iqtisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan iqtisodiy idealdir. Real iqtisodiy hayotda makroiqtisodiy muvozanatlik talablari turli tuman beqarorliklar ta’sirida buzilib turadi, biroq iqtisodiy muvozanatlik nazariy modelini bilish, real jarayonlarning ularning ideal andozasidan farq qilinishini keltirib chiqaradigan aniq omillarni aniqlash, iqtisodiyotning optimal holatida faol hal qilinishini ta’minlash yo`llarini topish imkonini beradi.

Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi,

iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi.

Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to`xtovsiz rivojlanish holatida

bo`ladi. Iqtisodiy tsikl fazalarida, bozor konьyukturasi, bozor sub’ektlari

daromadlari va talabi tarkibida o`zgarishlar ro`y berib turadi.

Bularning hammasi muvozanatli holatni turg`un iqtisodiyotdagi shartli

umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqazo qiladi.

Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o`zaro bog`liq

usuldan foydalaniladi:

1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli.

2. Jamg`arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli.

Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish

umumiy hajmining miqdoriy ko`rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM),

iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va investitsiyalarga sarflarning

umumiy summasi (S+Ip) olinadi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ishlab

chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish

uchun yetarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy

mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy miqdori

(SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+Ip) teng bo`ladi.

To`liq bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi

mumkin. Bu mos kelmaslik retsession yoki inflyatsion farqda ifodalanadi. Yalpi

sarflarning SMM hajmidan kam bo`lgan miqdori retsession, yalpi sarflarning

SMM hajmidan ortiqcha bo`lgan miqdori inflyatsion farq deyiladi.

Jamg`arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki,

ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini

beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg`arishga

qo`yish mumkin. Jamg`arish, sarflar - daromadlar oqimidan potentsial sarflarni

olib qo`yish hisoblanadi. Bunda jamg`armaga qo`yilgan mablag` investitsiyalar

bilan to`liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo`ladi.

Investitsion sarflarning ko`payishi, ishlab chiqarish hajmi va daromad

darajasining o`sishiga olib keladi. Bu o`zaro natija mulьtiplikator samarasideyiladi. Mulьtiplikator samarasi- bu sof milliy mahsulotdagi o`zgarishning

sarflardagi (investitsiyalardagi) o`zgarishga nisbati.

Real SMM dagi o`zgarish

Multiplikator samarasi = __________________________________________

Investitsion sarflardagi o`zgarish

SMM dagi o`zgarish = multiplikator x Investitsiyalardagi o`zgarish.

Agar investitsion sarflarning 5 mlrd. so`mga ko`payishi, sof milliy

mahsulotning 20 mlrd. so`mga ortishiga olib kelsa mulьtiplikator samarasi 4 ga

(20:5), SMMdagi o`zgarish 20 mlrd. so`mga (4x5) teng bo`ladi.

Investitsion sarflardagi o`zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki

eksportdagi o`zgarishlar ham mulьtiplikator samarasiga ta’sir ko`rsatadi.

Mulьtiplikator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda

bir sub’ekt tamonidan qilingan sarf, boshqasi tomonidan daromad shaklida olinadi.

Ikkinchidan, daromaddagi har qanday o`zgarish iste’mol va jamg`arishda xuddi

shunday yo`nalishda o`zgarish bo`lishiga olib keladi.

Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi usullardan tashqari

balans usulidan va «xarajat va natija» larni taqqoslash usulidan ham foydalaniladi.

Balans usulida tarmoqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi

balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi.

«Xarajat va natija»larni taqqoslash usulida ishlab chiqarishga qilingan

iqtisodiy resurs xarajatlari miqdori olingan mahsulot hajmi bilan taqqoslanib

muvozanatlik darajasi tahlil qilinadi.

Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari

o`rtasida mutanosiblik bo`lishini taqozo qiladi.

Iqtisodiy mutanosiblik – iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari o`rtasida

miqdor va sifat jihatdan ma’lum moslik bo`lishidir. Bunda tenglik bo`lishi shart

emas. Ular mos keluvchi (2:3, 5:3, 3:1) nisbatlarida bo`lishi mumkin.

Makroiqtisodiy jarayon g`oyat murakkab va ko`p qirrali bo`lishi sababli

mutanosiblik turlari ham ko`p va xilma-xil. Ularning barchasini umumlashtirib

mutanosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin.

Umumiqtisodiy xarakterdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi

tarkibiy qismlar: iste’mol fondi va jamg`arish fondi o`rtasidagi: iqtisodiyotdagi

tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o`rtasidagi:

aholining daromadlari bilan xarajatlar o`rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko`rsatish mumkin.

Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotning muvozanatini

ta’minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o`rin tutadi. Mamlakat xalq

xo`jaligi juda ko`p tarmoq va sohalardan iborat bo`lib, ularning rivojlanishi bir-

birini taqozo qiladi. Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste’mol

qilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib o`z iste’molchisini topadi. Masalan,

qishloq xo`jalik mahsulotlarning ko`pchilik qismi /paxta, g`alla, pilla, sut va h.k./

sanoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi

va iste’molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O’z navbatida sanoatning ishlab

chiqarish vositalari yaratadigan sohalarining mahsulotlari xalq xo`jaligining

boshqa tarmoqlari /qishloq xo`jaligi, qurilish va h. k./da unumli iste’mol qilinadi.

Bu ularning bir-biriga bog`liqlikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarmoqlararo

mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo`jaligi va xalq xo`jaligining boshqa

tarmoqlari o`rtasidagi mutanosibliklar misol bo`ladi.

Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosiblik va milliy

ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarmoqlar ichidagi mutanosiblik orqali

ta’minlanadi. Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi

soha va ishlab chiqarishlar o`rtasidagi bog`liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning

ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari,

qishloq xo`jaligining dexqonchilik va chorvachilik sohalari o`rtasidagi

mutanosibliklar va h. k. Shu bilan birga ta’kidlab o`tilgan sohalarning ichidagi

tarkibiy bo`linmalar o`rtasida ham bog`liqlik bo`lishi zarur. Masalan, sanoatning

qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go`sht ishlab

chiqarish sohalari o`rtasida va boshqalar

4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim

hududlari o`rtasidagi bog`liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar

o`rtasidagi mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to`liq namoyon

bo`lmaydi. Lekin alohida hududiy bo`linmalar (viloyat, tuman, shahar va boshqa

hududiy birliklar) ning bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog`liqligi,

ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai-nazaridan

qaralsa, bu bog`liqlikning ahamiyati yaqqol ko`rinadi.

Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi.

Birinchidan, dunyoning ko`pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali

bir-biri bilan bog`langan, ikkinchidan, shu bog`liqlik orqali milliy ishlab

chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab

chiqaruvchilar o`z iste’molining bir qismini chetdan keltirilgan mahsulotlar

hisobiga qondiradi. Bu bog`liqlik qanchalik katta bo`lsa, sof eksport hajmi orqali

makroiqtisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta’sir ko`rsatadi.

Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning

muvozanatli rivojini ta’minlab borishdan quyidagilar ko`zda tutiladi:

Mamlakatda mavjud bo`lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan

holda jamiyatning ehtiyojlarini to`laroq qondirib borish.

To`la bandlilikka erishish, ya’ni mehnat qilishga layoqatli bo`lgan va

ishlashni xohlaganlarni to`liq va samarali ish bilan ta’minlash.

Narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta’siridan

xoli qilish.

Iqtisodiyotning bir maromda o`sib borishini yetarli darajada investitsiya

bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga bog`lab borish.

Eksport va importni muvofiqlashtirish asosida tashqi savdo balansining

faolligiga erishish.

2.