O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Monopol yer rentasi va rentaning tashqi turlari.

Yer rentasi (nem. Rente — ortga qaytarilgan) — yer egasining oʻz yerini tabiiy resurs tarzida ijaraga taqsim etganligi uchun oladigan daromadi; bevosita q.x. ishlab chiqaruvchilari tomonidan yaratilgan qoʻshimcha mahsulotning yer egalari tomonidan mulk egaligi huquqiga koʻra oʻzlashtiriladigan qismi. Q.x.da foydalaniladigan yer maydonlari tabiatan cheklanganligi sababli (inson yer resurslarini koʻpaytirishga qodir emas) barcha yerlar mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan egallab olinadi va yerga xoʻjalik obʼyekti sifatida monopoliya vujudga keladi. Natijada yer bilan bogʻliq renta munosabatlari paydo boʻladi.

Qishloq xo`jaligida yer egasi foydalanuvchilardan yerdan foydalanganlik uchun toʻlov oladi, yaʼni yer egasi (davlat, shirkat, xususiy shaxs) faqat yer egasi boʻlganligi uchun yaratilgan qoʻshimcha mahsulotning bir qismini ijara haqi koʻrinishida oʻzlashtirib oladi. Davlat oladigan yer soligʻi, xususiy yer egalari yerdan foydalanganlik uchun undiradigantoʻlovlar Ye.r. hisoblanadi. Ye.r.ning , mas, barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul soligʻi (mas, xiroj) kabi bir qancha tarixiy koʻrinishlari bor.

Hoz. davrda Ye.r.ning asosan, differensial renta va absolyut renta koʻrinishlari mavjud. Yer uchastkalarining tabiiy va iqtisodiy unumdorligi hamda joylashgan oʻrnidagi farqlar natijasida olinadigan qoʻshimcha sof daromad — differensial renta deyiladi. Koʻpgina mamlakatlarda sifatidan qatʼi nazar ekin ekiladigan yerning xususiy mulk boʻlishi uni ijarachilarga foydalanish uchun berishdan muqarrar suratda daromad keltiradi.

Yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijaraga berishi va ulardan yerdan foydalanganlik uchun toʻlovlar olishi natijasida absolyut Ye.r.si vujudga keladi. Shuningdek, rentaning yana bir turi — monopol renta ham mavjud. Boshqa yerda uchramaydigan tabiiy sharoit, baʼzan noyob q.x. mahsulotlari yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday mahsulotlar monopol narxlarda sotiladi. Bu narxlarning yuqori boʻlishi koʻpincha toʻlovga qodir talab darajasi b-n belgilanadi. Natijada monopol narxlar shunday mahsulotlarning individual qiymatidan ancha yuqori boʻlishi mumkin. Bu esa yer egalariga monopol renta olish imkoniyatini beradi.

Monopol renta mahsulot raqobat muhitida bo'lmagan holda sotilganda paydo bo'ladi, keyin sotuvchi narxni oshirish uchun o'zining ayniqsa qulay bozor sharoitlaridan (mahsulotning o'ziga xosligi, turli xil zaxiralar va boshqalar) foydalanadi. Monopol renta "ortiqcha foyda" deb nomlanadi, u har qanday muqobil xarajat variantlaridan ustundir. Shuningdek, texnologik renta fan va texnika yutuqlari (yangi materiallar, resurslarni qayta ishlashning yangi usullari va boshqalar) natijasida paydo bo'ladigan monopol rentaning bir turi sifatida paydo bo'ladi.

Monopol renta - bu yollangan ishchilar mehnati yordamida yaratilgan, lekin oxir-oqibat er egasi tomonidan o'zlashtirilgan kapitalistik yer rentasining bir shakli. Ularning qiymatidan oshib ketadigan monopol narxda sotishda shakllanadi.