O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

3.  Qadimgi  turkiy    manbalarida  komil  inson  tarbiyaviy 
sifatlarining talqini. 
        4.  O‘zbek  xalq  pedagogik  tafakkurining  tarixiy  taraqqiyot 
yo‘li. 
 
        Tayanch  so‘zlar:  Xalq  ma’naviyati,  xalq  madaniyati,  pedagogik 
tasavvurlar,  ma’naviy  madaniyat,  pedagogik  fikr,  etnopedagogik 
asarlar, ma’naviy komillik, jismoniy komillik, ideal fazilatlar, pedagogik 
qarashlar, mifologik obrazlar, komil inson. 
Xalq  pedagogikasi  –  xalq  ma’naviy  madaniyatining  tarkibiy 
qismidir. 
SHunday 
ekan 
Markaziy 
Osiyoda 
ilk 
pedagogik 
tasavvurlarning  vujudga  kelishi  va  taraqqiyoti  ham  mahalliy  xalq 
ma’naviy 
madaniyatining 
o‘sishi 
bilan 
bog‘liqdir. 
Xalq 
pedagogikasining  rivoji  esa  nazariy  pedagogika  ilmi  taraqqiyoti  bilan 
bevosita  bog‘liq.  Biz  ushbu  holni  Markaziy  osiyoda  pedagogik  fikr 
taraqqiyoti misolida ko‘rishimiz mumkin. 
Ibn  Sino,  Beruniy,  Jomiy,  Xorazmiy,  Dehlaviy,  Xayyom,  Navoiy, 
Forobiy,  Sa’diy,  Nosir  Xisrav  va  boshqa  mutafakkirlar  ilmiy  merosi 
tahlili  shuni  ko‘rsatadiki,  ularning  pedagogik  qarashlari  bevosita  xalq 
pedagogikasi  manbalari  tizimi:  maqollar,  matallar,  ertaklar,  afsona  va 
rivoyatlar  mantiqiga  mos  keladi.  Ayni  paytda  ko‘plab  rivoyatlar  va 
ertaklar  mazkur  mutafakkirlarning  hayoti  va  faoliyati  bilan  bevosita 
bog‘liq  holda  vujudga  kelgan.  Demak,  Markaziy  Osiyoda  ham  xalq 
pedagogikasining  ijodkori,  yaratuvchisi  xalq  ommasidir.  Uning  paydo 
bo‘lishida mehnat hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. 
Mehnat  jarayonida  odamlar  samaradorlikni  g‘oyat  oshiruvchi 
g‘aroyib mashinalar haqida orzu qilganlar: “uchar gilam” lar, “uchar ot” 
lar,  “oynai  jahon”  lar,  “chopqir  etik”  lar,  “sehrli  dasturxon”,  “ur 
to‘qmoq” larni orzu qilganlar. Chunki, ibtidoiy ishlab chiqarish usullari, 
darajasi  kishilarni  qoniqtirmagan.  Ular  bir  kechada  ko‘plab  mato 
to‘qishni,  bir  lahzada  uzoqlarga  borishni  orzu  qilib,  otga  minishni, 
qayiqda  so‘zishni,  himoyaga  bardoshli  qasrlar  qurishni,  kamon  otishni, 
to‘quv dastgohlari, charx yasashni o‘rganganlar. 

---

16 
 
Mehnat  turli  tarmoqlarga  bo‘lina  borib,  so‘z  san’ati  xilma  –  xil 
harakter kasb eta borgan. Og‘zaki so‘z paydo bo‘lganida ibtidoiy odam 
so‘zning  magik  (ilohiy)  qudratiga  sig‘inar  va  o‘z  mehnati  samarasini 
unga bog‘lar edi. Oqibatda so‘z bilan marosim bog‘lana borib, so‘zda u 
yoki bu marosim mohiyati ifoda etila boshlandi. 
Jamiyat taraqqiy etgani sari ommani itoatkorlikka chorlovchi, diniy 
ruhdagi  asarlar  paydo  bo‘la  boshladi.  Ko‘pincha,  etnopedagogik 
asarlarda zulm va yovo‘z kuchlar ustidan g‘alaba qiluvchi, komil shaxs 
darajasiga  ko‘tarilgan  qahramonlarni  tasvirlash  kuchaydi.  Ularda  eng 
oliy  insoniy  (tarbiyaviy)  sifatlar:  ilm  egallash,  kasb-hunar  o‘rganishga 
undaydi.  Adolatli  jamiyat  va  odil  hukmdorlar  orzu  qilindi. 
Vatanparvarlik,  ma’naviy  va  jismoniy  komillik,  halollik  va  adolat, 
insonparvarlik, do‘stlik g‘oyalari targ‘ib etildi. 
Xalq  pedagogikasi  asarlarida  xalq  ideal  darajadagi  fazilatlar  sohibi 
bo‘lib,  barcha  yaxshi  va  yomon  tarbiyaviy  sifatlarni  ko‘ra  biladi. 
SHuning  uchun  u  eng  barkamol,  ommani  ergashtira  oluvchi 
qahramonlarnigina tan oladi. SHuning uchun ularda ijobiy qahramonlar 
tipiklashtiriladi.  Masalan,  Alpomish,  Go‘ro‘g‘li,  Avaz,  Ravshanxon, 
Nasriddin afandi, Aldar ko‘sa va boshqalarda yuksak tarbiyaviy sifatlar 
mujassamlashgan. Dostonlarda qahramon va uning dushmani, ertaklarda 
dono  dehqon  va  zolim  boy,  o‘gay  ona  va  jafokash  qiz  kabi  obrazlarda 
xalqona kamtarlik va hukmrona takabburlik zuhr etilgan. 
Xalqning  yuqorida  qayd  etilgan  azaliy  orzu-umidlari  aks  etgan 
etnopedagogika  manbalari  vositasida  buyuk  mutafakkirlar  pedagogik 
qarashlari  ham  shakllangan.  Chunonchi,  Ibn  Sino  o‘zining  “Tadbiri 
manozil”  asaridagi  “Maktabda  bolalarni  o‘qitish  va  tarbiyalash”  deb 
nomlangan  bobida  umumta’lim  g‘oyasi  olg‘a  suradi.  Ta’limda  suhbat 
metodini  qo‘llashni,  aqliy  mashg‘ulotni  jismoniy  mashg‘ulotlar  bilan 
almashib  turishni  tavsiya  etadi.  Jamoada  o‘qitish  afzalliklarini  uqtiradi. 
Bunday  ilg‘or  pedagogik  fikrlarni  Beruniy,  Forobiy,  Rudakiy,  Nosir 
Xisrav,  Sa’diy,  Yusuf  Xos  Hojib,  Umar  Hayyom,  Burxoniddin 
Zarnudjiy,  Ahmad  Yugnakiy  asarlarida  ham  ko‘rish  mumkin.  Buyuk 
mutafakkirlarning  pedagogik  qarashlari  shakl  va  mazmuniga  ko‘ra 
xalqning  pedagogik  donishmandligi  bilan  uyg‘unlashib  ketgan.  Ular 
Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik madaniyatining shakllanishiga katta 
ta’sir ko‘rsatgan. 
Demak,  xalq  pedagogik  g‘oyalari  buyuk  mutafakkirlar  pedagogik 
qarashlari  bilan  hamohang  shakllanib,  ular  bir-birini  takomillashtirib, 
boyitib borgan. Donishmandlar asarlarida xalqning amaliy pedagogikaga 

---

17 
 
doir fikrlari ilmiy pedagogik tusga kira borgan. Shu taxlitda pedagogika 
ilmi takomillasha borgan. 
Porloq  kelajakka  umid  ko‘zi  bilan  boqqan  ajdodlarimiz  inson 
qobiliyati  va  qudratini  ideallashtiruvchi  mifologik  obrazlarni  yaratgan. 
Mifologik  obazlarning  ilk  namunalari  qadimiy  mif  va  afsonalarda  o‘z 
aksini topgan. 
Mif  grekcha  “myfhos”-so‘z,  rivoyat  so‘zidan  olingan  bo‘lib, 
dunyoning  paydo  bo‘lishi,  tabiat  hodisalari,  xudolar,  afsonaviy 
pahlavonlar;  goh  inson,  goh  jonzod  qiyofasidagi  zulmkor  dushmanlar 
haqidagi  to‘qima  afsonalardir.  Mifologiya  -  miflarni  o‘rganuvchi  fan 
bo‘lib,  u  ibtidoiy  insonning  tabiat  sirlarini  bilishga  intilishi  tufayli 
vujudga kelgan. 
Insonning tabiat stixiyalariga qarshi kurashdagi ojizligi (bo‘ron, sel, 
zilzila,  dovul...)  tufayli  ularga  qarshi  kurasha  oluvchi  g‘ayritabiiy 
obrazlar  yaratishga  ehtiyoj  tugilgan.  Natijada  yaxshilik  va  yomonlik 
haqidagi  mifologik  tasavvurlar  paydo  bo‘lgan.  Olam  haqidagi  bunday 
ibtidoiy  miflar  ta’sirida  osmon,  oy,  quyosh  va  turli  hayvonlar,  xudolar, 
g‘ayritabiiy  pahlavonlar  haqidagi  miflar  vujudga  keldi.  Hayvonlar  va 
tabiat  stixiyalariga  qarshi  kurashga  qaratilgan  (so‘z  kuchi,  afsun 
“avrash”  vositasida  ularga  ta’sir  etish  tufayli,  yovo‘z  kuchlarga  teng 
keladigan  qurol  inson  ixtiyorida  bo‘lmagan  bir  paytda)  miflar  yaratildi. 
Ko‘rinib  turibdiki,  miflar  insonga  osoyishta  yashash,  yovo‘z  kuchlarni 
engishga ko‘maklashuvchi orzular ifodasidir. 
Miflarda yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xudbinlik, yorug‘lik va 
zulmat  orasidagi  kurash  jarayoni  tasvirlanadi.  Komil  insonlar  hamisha 
yaxshilik,  go‘zallik,  yorug‘likning  tantana  qilishi  ko‘maklashadi. 
Aniqroq  aytilganda,  miflarni  o‘qigan  o‘quvchi  ijobiy  qahramonlarning 
tarafdoriga aylanadi. “Avesto” da yaxshilik – Axura Mazda, yomonlik – 
Axriman  qiyofasida  namoyon  bo‘ladi.  Kitob  g‘oyasiga  ko‘ra  barcha 
hodisalar  (tabiat  va  jamiyatdagi)  ana  shu  ikki  yaratuvchining  o‘zaro 
kurashidan kelib chiqadi. 
Mitra – quyosh va yorug‘lik xudosi, Noxit – obodonlik,  farovonlik 
xudosi,  Xumo  –  baxt,  tole  xudosi  va  boshqa  yaxshilik  tantanasiga 
ko‘maklashadi. YOmonlik kuchlari: ajdar, dev, jin, yalmog‘iz va boshqa 
mifologik  obrazlarda  tasvirlangan.  SHuningdek,  Kayumars  va  Jamshid 
haqidagi  miflar  ham  O‘rta  Osiyoda  qadimdan  tarqalgan.  Uning  turli 
variantlari  mavjud  (“Avesto”  da,  “Qadim  xalqlardan  qolgan 
yodgorliklar” da, “SHohnoma” da va b.) Kayumars “G‘iyosul lug‘at” da 

---

18 
 
Govmard  (inson  -  buqa)  deb  ta’riflanib,  Amudaryo  bo‘yida  yashagan, 
bo‘yi daryoning narigi betiga etgan va hokazo .... 
Miflardagi  ijobiy  obrazlar  xalq  manfaati  uchun,  adolat,  go‘zallik 
uchun  kurashadi.  Kishilarga  hayotda,  kurashda  yordam  beradi.  Ularga 
oliy  insoniy  sifatlarda  o‘rnak  ko‘rsatadi,  kasb-kor  o‘rgatadi.  Demak, 
miflarda xalq ommasining ilk pedagogik tafakkuri o‘z ifodasini topgan, 
deyish mumkin. 
Jamshid haqidagi mif O‘rta Osiyo va eronda keng tarqalgan bo‘lib, 
unda Jamshid najotkor qahramon sifatida ko‘rsatilgan (“Avesto” da). 
Jamshid  adolatli  podsho  bo‘lib,  uning  ming  yillik  shohlik  davrida 
qahraton  sovuq,  jazirama  issiq,  kasalliklar  va  o‘lim  kamaya  borgan. 
Uning  erida  mollar  va  odamlar  ko‘paya  borgach,  u  erni  uch  marta 
ko‘paytiradi,  chorva  va  qushlarni  ham  ko‘paytiradi.  Ammo,  to‘satdan 
qahraton  qish,  toshqin  boshlanadi.  Odamlarni  qutqarish  uchun  Jamshid 
(yima)  ariqlar  ochadi.  Bu  afsona  A.  Navoiyning  “Mulki  Ajam”, 
Firdavsiyning  “SHohnoma”  asarlarida  tasvirlangan.  Bunday  mifologik 
obrazlar keyinchalik ertak va dostonlarda rivojlantirildi. 
“Odami  Od”  hikoyasida  Nuh  payg‘ambar  bo‘yi  bo‘lutga  etadigan 
usta  yordamida  chinordan  kema  yasatib,  odamlarni  kemaga  o‘tqazib, 
o‘zi  kemani  torta  ketibdi  (“Od”  –  fors-tojikcha  “ulkan  odam”).  “Er 
Xubbi”  mifi  ham  insonga  g‘amxo‘rlik  timsolidagi  etnopedagogik 
asardir.  U  Xorazm  va  Farg‘onada  keng  tarqalgan.  Xubbi  insonparvar, 
daryoning hokimi, Amudaryoda 700 yil yashagan va bu davrda daryoga 
jinlar yaqinlasha olmagan. Jamshid taxtga o‘tirishi bilan u dom-daraksiz 
g‘oyib bo‘lgan. Bundan Xubbining opasi aza tutgan, u bilan birga daryo, 
tog‘u-toshlar, qushlar, hayvonlar, odamlar, osmonda farishtalar, er ostida 
devlar yig‘lagan. Ular Xubbi tirik, qiyomatgacha yashaydi, deb tasavvur 
qilganlar. 
“To‘maris”,  “Shiroq”  rivoyatlari,  Rustam  haqidagi  epos,  qadimgi 
qo‘shiqlarda  ham  yuksak  tarbiyaviy  sifatlar  targ‘ib  etilgan.  Ularda 
kishilar  yaxshilik qilishga,  xushxulq  bo‘lishga,  yomon  odatlardan  xalos 
bo‘lishga  chorlangan.  Jumladan,  “Devonu  lug‘otit  turk”  da  quyidagi 
pedagogik g‘oyalar madh etiladi: