O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Mening yorim qahramon 
Dushmanga bermas omon. 
Bosqinchi fashistlarni, 
Qilar er bilan yakson . 
Qayta  tiklash,  tinchlik  yillarida  mehnat  tarbiyasini  targ‘ib  etuvchi, 
kushiklar tugildi: 
Ishlov berdik bo‘z erlarga bog‘ bo‘ldi, 
CHigit ekdik, “oq oltin” dan tog‘ bo‘ldi. 
Kuch ayamay mehnat qildik, tolmadik, 
To‘kkan terdan rohat, vaqtlar chog‘ bo‘ldi. va b.. 
Porloq  kelajakka  umid  ko‘zi  bilan  boqqan  ajdodlarimiz  inson 
qobiliyati  va  qudratini  ideallashtiruvchi  mifologik  obrazlarni  yaratgan. 
Mifologik  obazlarning  ilk  namunalari  qadimiy  mif  va  afsonalarda  o‘z 
aksini topgan. 
Mif  grekcha  “myfhos”-so‘z,  rivoyat  so‘zidan  olingan  bo‘lib, 
dunyoning  paydo  bo‘lishi,  tabiat  hodisalari,  xudolar,  afsonaviy 

---

70 
 
pahlavonlar;  goh  inson,  goh  jonzod  qiyofasidagi  zulmkor  dushmanlar 
haqidagi  to‘qima  afsonalardir.  Mifologiya  -  miflarni  o‘rganuvchi  fan 
bo‘lib,  u  ibtidoiy  insonning  tabiat  sirlarini  bilishga  intilishi  tufayli 
vujudga kelgan. 
Insonning tabiat stixiyalariga qarshi kurashdagi ojizligi (bo‘ron, sel, 
zilzila,  dovul...)  tufayli  ularga  qarshi  kurasha  oluvchi  g‘ayritabiiy 
obrazlar  yaratishga  ehtiyoj  tugilgan.  Natijada  yaxshilik  va  yomonlik 
haqidagi  mifologik  tasavvurlar  paydo  bo‘lgan.  Olam  haqidagi  bunday 
ibtidoiy miflar ta’sirida osmon, oy, quyosh va turli hayvonlar, xudolar, 
g‘ayritabiiy  pahlavonlar  haqidagi  miflar  vujudga  keldi.  Hayvonlar  va 
tabiat  stixiyalariga  qarshi  kurashga  qaratilgan  (so‘z  kuchi,  afsun 
“avrash”  vositasida  ularga  ta’sir  etish  tufayli,  yovo‘z  kuchlarga  teng 
keladigan qurol inson ixtiyorida bo‘lmagan bir paytda) miflar yaratildi. 
Ko‘rinib  turibdiki,  miflar  insonga  osoyishta  yashash,  yovo‘z  kuchlarni 
engishga ko‘maklashuvchi orzular ifodasidir. 
Miflarda yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xudbinlik, yorug‘lik va 
zulmat  orasidagi  kurash  jarayoni  tasvirlanadi.  Komil  insonlar  hamisha 
yaxshilik,  go‘zallik,  yorug‘likning  tantana  qilishi  ko‘maklashadi. 
Aniqroq  aytilganda,  miflarni  o‘qigan  o‘quvchi  ijobiy  qahramonlarning 
tarafdoriga aylanadi. “Avesto” da yaxshilik – Axura Mazda, yomonlik – 
Axriman  qiyofasida  namoyon  bo‘ladi.  Kitob  g‘oyasiga  ko‘ra  barcha 
hodisalar  (tabiat  va  jamiyatdagi)  ana  shu  ikki  yaratuvchining  o‘zaro 
kurashidan kelib chiqadi. 
Mitra – quyosh va yorug‘lik xudosi, Noxit  – obodonlik, farovonlik 
xudosi,  Xumo  –  baxt,  tole  xudosi  va  boshqa  yaxshilik  tantanasiga 
ko‘maklashadi. Yomonlik kuchlari: ajdar, dev, jin, yalmog‘iz va boshqa 
mifologik  obrazlarda  tasvirlangan.  Shuningdek,  Kayumars  va  Jamshid 
haqidagi  miflar  ham  O‘rta  Osiyoda  qadimdan  tarqalgan.  Uning  turli 
variantlari  mavjud  (“Avesto”  da,  “Qadim  xalqlardan  qolgan 
yodgorliklar” da, “SHohnoma” da va b.) Kayumars “G‘iyosul lug‘at” da 
Govmard  (inson  -  buqa)  deb  ta’riflanib,  Amudaryo  bo‘yida  yashagan, 
bo‘yi daryoning narigi betiga etgan va hokazo .... 
Miflardagi  ijobiy  obrazlar  xalq  manfaati  uchun,  adolat,  go‘zallik 
uchun  kurashadi.  Kishilarga  hayotda,  kurashda  yordam  beradi.  Ularga 
oliy  insoniy  sifatlarda  o‘rnak  ko‘rsatadi,  kasb-kor  o‘rgatadi.  Demak, 
miflarda xalq ommasining ilk pedagogik tafakkuri o‘z ifodasini topgan, 
deyish mumkin. 
Jamshid haqidagi mif O‘rta Osiyo va eronda keng tarqalgan bo‘lib, 
unda Jamshid najotkor qahramon sifatida ko‘rsatilgan (“Avesto” da). 

---

71 
 
Jamshid  adolatli  podsho  bo‘lib,  uning  ming  yillik  shohlik  davrida 
qahraton  sovuq,  jazirama  issiq,  kasalliklar  va  o‘lim  kamaya  borgan. 
Uning  erida  mollar  va  odamlar  ko‘paya  borgach,  u  erni  uch  marta 
ko‘paytiradi,  chorva  va  qushlarni  ham  ko‘paytiradi.  Ammo,  to‘satdan 
qahraton  qish,  toshqin  boshlanadi.  Odamlarni  qutqarish  uchun  Jamshid 
(yima)  ariqlar  ochadi.  Bu  afsona  A.  Navoiyning  “Mulki  Ajam”, 
Firdavsiyning  “Shohnoma”  asarlarida  tasvirlangan.  Bunday  mifologik 
obrazlar keyinchalik ertak va dostonlarda rivojlantirildi. 
“Odami  Od”  hikoyasida  Nuh  payg‘ambar  bo‘yi  bo‘lutga  etadigan 
usta  yordamida  chinordan  kema  yasatib,  odamlarni  kemaga  o‘tqazib, 
o‘zi  kemani  torta  ketibdi  (“Od”  –  fors-tojikcha  “ulkan  odam”).  “Er 
Xubbi”  mifi  ham  insonga  g‘amxo‘rlik  timsolidagi  etnopedagogik 
asardir.  U  Xorazm  va  Farg‘onada  keng  tarqalgan.  Xubbi  insonparvar, 
daryoning hokimi, Amudaryoda 700 yil yashagan va bu davrda daryoga 
jinlar yaqinlasha olmagan. Jamshid taxtga o‘tirishi bilan u dom-daraksiz 
g‘oyib bo‘lgan. Bundan Xubbining opasi aza tutgan, u bilan birga daryo, 
tog‘u-toshlar, qushlar, hayvonlar, odamlar, osmonda farishtalar, er ostida 
devlar yig‘lagan. Ular Xubbi tirik, qiyomatgacha yashaydi, deb tasavvur 
qilganlar. 
“To‘maris”,  “Shiroq”  rivoyatlari,  Rustam  haqidagi  epos,  qadimgi 
qo‘shiqlarda  ham  yuksak  tarbiyaviy  sifatlar  targ‘ib  etilgan.  Ularda 
kishilar yaxshilik qilishga, xushxulq bo‘lishga, yomon odatlardan xalos 
bo‘lishga  chorlangan.  Jumladan,  “Devonu  lug‘otit  turk”  da  quyidagi 
pedagogik g‘oyalar madh etiladi: 
 
Boqmas jahon sovuq so‘z, 
SHilqim, yuzsiz, baxilga. 
Yoqimli bo‘l, xushxulq bo‘l, 
Qolsin noming ko‘p yilga ... 
Ov qushlarin ushlashib, 
Tulki, to‘ng‘iz tishlashib. 
Itlarimiz ishlatib, 
Hunar bilan gerdaydik.